Statistik ma’lumotlarni to`plash va
qayta ishlash usullari
16
2-MAVZU
STATISTIK KUZATISH USLUBIYOTI
REJA:
2.1.
Statistik kuzatish to’g’risida umumiy tushuncha
2.2.
Statistik kuzatishning shakllari, turlari va usullari
2.3.
Statistik kuzatishning dasturiy-uslubiy va tashkiliy masalalari
hamda statistik kuzatish ma’lumotlarini qabul qilish va uni nazorati
2.4.
Statistikada jamlash: turlari va mohiyati
2.5.
Guruhlash metodi: mohiyati,ahamiyati va turlari
2.1. Statistik kuzatish to’g’risida umumiy tushuncha
Har qanday statistik tekshirish o’sha o’rganilayotgan ob’yekt
haqida tegishli
ma’lumotlarni to’plashdan, ya’ni statistik kuzatishdan boshlanadi, shuning uchun
ham statistik kuzatish har qanday statistik tadqiqotning birinchi bosqichi deyiladi.
Masalan, tekshiruvchiga respublikadagi yoki viloyatdagi
banklarning moliyaviy
holatini o’rganish topshirildi. Bu ishni bajarish uchun tekshiruvchi barcha banklar
bo’yicha moliyaviy holatni tavsiflovchi ko’rsatkichlar to’g’risida ma’lumotlarni
boshlang’ich manbalardan olishi kerak. Bu ko’rsatkichlarga qanday omillar ijobiy
yoki salbiy ta’sir ko’rsatganligi haqida, moliyaviy holatni
yaxshilash uchun qanday
zaxiralar mavjud edi va ulardan banklar qanday foydalanganligi to’g’risida
ma’lumotlar yig’ish kerak. Bunday ma’lumotlarsiz moliyaviy holatni o’rganib
bo’lmaydi.
1
Statistik kuzatish qanchalik to’g’ri, bir necha bor ilmiy-tashkiliy
ekspertizalardan o’tgan dastur bilan o’tkazilsa, uning ma’lumotlar aniq qo’yilgan
maqsadga erishish uchun kerakli bo’ladi. Eng asosiysi, kuzatish ma’lumotlarini qayta
ishlab to’g’ri xulosalar chiqariladi.
1
X.Shodiyev,I.Habibullayev tahriri ostida. Statistika. (daslik). Toshkent.:2013 yil.33-41 betlar.
Shunday qilib, statistik kuzatish deganda o’rganilayotgan hodisa va
jarayonlar to’g’risidagi ma’lumotlarni ma’lum bir yagona ilmiy-tashkiliy dastur
bo’yicha qayd qilishga va to’plashga tushuniladi.
Statistik ma’lumotlarni to`plash va qayta ishlash usullari
17
Agarda to’plangan ma’lumotlar noaniq va noto’g’ri bo’lsa,
birinchidan
sarflangan vaqt va mablag’ zoe ketgan bo’ladi, ikkinchidan esa, olingan natijalar va
chiqarilgan xulosalar noto’g’ri bo’lishi mumkin.
Har qanday ma’lumot to’plash ham statistik kuzatish hisoblanmaydi. Uni
o’tkazishda quyidagi talab va tamoyillarga rioya qilinadi.
Statistik kuzatish ma’lumotlarni bir-biri bilan uzviy bog’langan va bir
butunlikda qayd qilish zarur. Masalan, moliyaviy holat o’rganilayotgan bo’lsa, uning
yaxshilanib yoki yomonlashib borayotganligini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni bir
guruhini o’rganib xulosa chiqarish mumkin emas. Chunki ular bir-biriga bog’liq, bir-
birini taqozo qiluvchi ko’rsatkichlardir. Agarda bir guruh ko’rsatkichlarni tahlil qilib
xulosa chiqarsak, oldindan ko’zlangan xatolarni keltirib chiqaramiz.
Statistik kuzatishning muhim qoidalaridan biri – kuzatish o’tkazishda to’plam
birliklarini qamrab olish masalasidir. Bu masala ham makon, ham zamon chegarasida
to’g’ri hal etilsa maqsadga muvofiqdir.
Masalan, o’sha moliyaviy holatni o’rganish misolimizga qaytaylik.
Agarda
birinchi yilda to’plamning barcha birliklari (faraz qilaylik 114 ta), kelgusi yili
to’plamning bir qismi (94 tasi), uchinchi yilda qolgan bir qismi (20 tasi) kuzatilsa,
olingan ma’lumotlar vaqt va to’plam birliklarini qamrab olish bo’yicha to’la-to’kis
bo’lmaydi va ularni taqqoslash mumkin emas.
To’planayotgan ma’lumotlarning
aniqligi, haqqoniyligi va ob’ektivligi haqida
hech qanday shubha bo’lmasligi kerak. Agarda qandaydir bir shubha tug’ilsa (uni
hajmidan qat’iy nazar), to’plamga kiritilgan har bir ko’rsatkich mustaqil ekspertlar
tomonidan tekshirib ko’rilgani ma’qul. Bu yerda gap arifmetik hisob-kitob ustida
ketmayapti, balki har bir birlikni ob’yektiv haqiqatni aks ettirishi ustida bormoqda.
Ma’lumotlarni to’plash yagona (hamma ob’yektlar bo’yicha)
dastur va
metodologiya bilan amalga oshirilishi shart, aks holda, ular keraksiz ma’lumotlarga
aylanadi.
Masalan, aholi fikrini o’rganmoqchisiz. To’plamga kiradigan aholi soni 1000
kishi. Ularni barchasiga bir xil savollar bilan murojaat qilish kerak va javoblarni
Statistik ma’lumotlarni to`plash va qayta ishlash usullari
18
olishdan oldin respondentlarni savollarga javob berish yo’riqnomasi bilan tanishtirish
to’g’ri javoblar olishga asos bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim talablaridan biri ma’lumotlarni o’z
vaqtida
to’plashdir. Ma’lumki, amaliy menejmentda doimiy to’ldirilib boriladigan statistik
ma’lumotlarga zaruriyat bor. Menejerlarga bu ma’lumotlar juda zarur. Ular ishonchli,
to’liq va ob’yektiv bo’lishi hamda o’z vaqtida to’planishi kerak. Kechikkan ma’lumot
– keraksiz ma’lumotdir.
