Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

•''um

'um

(129)

189

---

Г| = 

• 100% = -~ f-   100%. 

(130)

Num  ■

 t 

um

%

6 1 -   § .  E lastik   va  n o ela stik   urilishga  en ergiya  va  im pulsning 

saq lan ish   qonunlarining  tatbiqi

Jism lar  bir-birlariga  urilganda  deform atsiyalanadi,  ularning 

urilish  sirtiari  bosiladi  va  deformatsiya  tufayli  yuzaga  kelgan bosim 

(elastiklik)  k uchi  jism larn in g   te zlik larin i  o ‘zg artiradi.  B unda 

jism larning urilishidan  oldingi  kinetik  energiyasi  qism an  yoki  to ‘la 

ravishda  elastik deform atsiya  potensial  energiyasi  bilan jism larning 

ichki  energiyasi  deb  ataladigan  nom exanik  energiyaga  aylanadi 

(ichki  energiya  haqida  104-  §  da  batafsil  to ‘xtab  o'tiladi).

Jism lar bir-biriga  elastik  urilishi yoki  noelastik urilishi m um kin. 

Elastik  urilish  deb  shunday  urilishga  aytiladiki,  bunda jism larning 

m exanik  energiyasi  ichki  energiyaga  aylanm aydi.  Bunday  urilish 

vaqtida  kinetik energiya  batam om  yoki  qisman elastik deformatsiya 

potensial  energiyasiga  aylanadi.  Keyin  esa jism lar bir-birini  itarib 

dastlabki  shakliga  qaytadi.  N atijada  elastik  deform atsiya  potensial 

energiyasi  qaytib  kinetik  energiyaga  aylanadi  va  jism lar  m a’lum 

te z lik lar  b ilan   q a ra m a -q a rsh i  y o 'n a lis h d a   h a ra k a tla n a d i.  Bu 

tezliklarning  kattaligi  bilan  yo'nalishi  jism lar  sistem asining  to 'la 

energiyasining  ham da  to'la  impulsining saqlanishiga bog'liq  bo'ladi.

N oelastik  urilishda  jism larning  kinetik  energiyasi  batam om  

yoki  qism an deformatsiya potensial  energiyasiga va  ichki  energiyaga 

aylanadi.  Bunda  faqat  im pulsning  saqlanish  qonunigina  bajariladi, 

m exanik  energiyaning  saqlanish  q o n u n i  esa  bajarilm aydi,  am m o 

b arch a  turdagi  m exanik  va  nom exanik  energiyalar  yig'indisining 

saq lanish   q o n u n i  o 'rin li  b o 'lad i.  B u lam i  quyidagi  m isollarda 

ko'rib  chiqaylik.

1. 

Ikkita sham ing  markaziy elastik  urilishi.  Agar  urilishga qadar 

sharlar  ularning  m arkazlari  orqali  o 'tu v ch i  to 'g 'ri  chiziq  bo'ylab 

h a ra k a tla n a y o tg a n   b o 'ls a ,  b u n d a y   u rilish   m a rk a ziy   urilish 

deyiladi.  M arkaziy  urilish  quyidagi  hollarda  ro'y  berishi  mum kin: 

1)  agar  sh a rla r  b ir-b irig a  q arab  y o 'n a la y o tg a n   b o 'ls a   (9 3-  a 

rasm )  va  2)  agar  sharlardan  biri  ikkinchisini  quvib  yetayotgan 

b o 'lsa  (93-  b,  rasm ).