Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

6 0 -   § .  M ex a n izm la rn in g   foyd ali  ish  k o effitsien ti

\

M a ’lum ki,  h ar  b ir  m ashina  yoki  m exanizm   m a ’lum   ishni 

bajaradi.  M ashinalarning  foydali  qarshiliklarni,  m asalan,  tokarlik 

stanogida  detallarga  ishlov  berishda  m etallning  qarshiligini,  o g 'ir 

y u k n i  k ra n   b ila n   k o 'ta r is h d a   o g 'ir lik   k u c h in i,  a v to m o b il

188

---

harakatlanganda  uning g‘ildiraklari  va yo‘l  orasida  yuzaga  keladigan 

ishqalanish  kuchini  va  hokazo  qarshiliklarni  yengib  bajaradigan 

ishi  fo yd a li  ish  hisoblanadi.  A m m o,  m ashina  bu  foydali  ishni 

b a ja ris h d a   bu  is h d a n   ta sh q a ri  z a ra rli  q a rs h ilik la rg a   q arsh i 

foydasiz,  lekin  bajarilishi  shart  b o'lg an   ishlam i  ham   bajaradi. 

M asalan ,  m a sh in alarn in g   h arak a tlan u v c h i  qism lari  orasidagi 

ishqalanish  kuchiga,  havoning  qarshilik  kuchiga  qarshi  bajarilgan 

ish  foydasizdir.  Shuning  uch u n   m ashina  yordam ida  bajarilgan 

to'liq  ish  (u  sarflangan  um um iy  ish  deb  ham   ataladi)  foydali 

ish d an   h a m m a   v aq t  foydasiz  ish  m iq d o ric h a   o rtiq   b o 'la d i. 

M exanizm   ishlaganda  foydasiz  ishlardan  butunlay  xoli  b o 'lish 

m u m k in   em as,  a m m o   u ni  a n c h a g in a   k am ay tirish   m u m k in. 

Sarflangan  ishning  qancha  k o 'p   qism ini  foydali  ish  tashkil  qilsa, 

m ashina  shu nch a  tejam li  bo'ladi.  M ashinaning  tejam liligi fo yd a li 

ish  koeffitsienti  (q isqacha  F IK )  deb  atalad ig an  kattalik  bilan 

xarakterlanadi.

M ashinaning  fo y d a li  ish  koeffitsienti  deb,  um um iy  ishning 

qancha  qismi fo y d a li  ishga  aylanganligini  ifodalovchi  kattalikka 

aytiladi.

F IK  T|  harfi  bilan  belgilanadi.  D em ak,  ta ’rifga  muvofiq,

F IK   h ar  doim   birdan  kichik  b o 'lad i.  F IK   birga  qancha  yaqin 

bo'lsa,  m ashina  shuncha  tejamli  bo'ladi.

F IK   k o 'p in c h a   foiz  hisobida  ifodalanadi.  U  vaqtda  (128) 

formula  quyidagi  ko'rinishga  ega bo'ladi:

Foydali  va  um um iy  ishiar  bir  vaqtda  bajarilgani  uchun  (129) 

form ulaga  Ar  va  A um  lam ing  (117)  form ula  orqali  ifodalangan 

q iy m a tla rin i  k e ltirib   q o 'y ib ,  F I K   n in g   N (  fo y d ali  va  N um 

sarflangan  um um iy  q u w a tla r  orqali  hisoblash  form ulasini  hosil 

qilamiz:

(128)

bo'ladi.

n = —

ioo%

1 

A