Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

92-

A

rasm.

D e m a k ,  Y er  s irtid a n   m a ’lu m   b a la n d lik d a   tin c h   tu rg a n  

jism n in g   to 'la   energiyasi  p o te n sial  en erg iyad an   iborat  b o 'la r 

ekan.

Jism ning  shu  h  b alan d lik d an   erkin  tu shish id a  tushishning 

oxiriga  kelib  (A  n u q tada) jism ning  tezligi  v = ^j2gh  ga  va  dem ak, 

kinetik  energiyasi

mv

= у  (V^gA)2  = mgh

ga  tenglashadi,  biroq  h  =   0  balandlikda  potensial  energiya  nolga 

teng  bo'ladi.  Shunday  qilib, jism ning A  holatida  to 'la   energiyasi:

E  л  =  Еь  + E n  =

mv

+ 0 = mgh.

D em ak,  tushib  kelayotgan  jism ning  Yerga  urilish  paytidagi 

to 'la   energiyasi  kinetik  energiyadan  iborat  b o 'la r ekan.

Endi  jism ning  h  — Л,  balandlikdagi  ixtiyoriy  С  nuqtada  to 'la  

energiyasini  hisoblaylik.  Bu  ho latda jism ning  potensial  energiyasi

E   =  mg(h  — A.)ga,  kinetik  energiyasi

mv.

ga  teng  b o'lad i,

b u n d a  u,  jism ning  С  n u q tad an   o 'tish   paytidagi  tezligi  b o 'lib , 

uning  kattaligi  u,  = ^/2gA,  ifodadan  aniqlanadi.

D em ak, jism ning  С nuqtadagi  to 'la   energiyasi:

187

---

Ес

  = 

Ер +

  £ к  =  

mg(h -

 Л, j + y ( V 2 g A ,) '  = 

mgh - mght +

+ 

mghx

  = mg/г.

Shunday  qilib, 

EB

  =   £ ,  

= 

y a’ni jism ning  u chala  holatida- 

gi  to 'la   energiyasi  bir  xil  ekan. 

С  

h o lat  ixtiyoriy  tanlab  olingani 

uchun  bu jism ning  to 'la   energiyasi  um um an  o 'zgarm ay  qoladi  va 

kinetik  energiya  teng  m iqdorda  potensial  energiyaga  va  aksincha, 

potensial  energiya  teng  m iqdorda  kinetik  energiyaga  aylanadi,  deb 

xulosa  chiqarish  m um kin.  Bunday  xulosa  energiyaning  saqlanish 

va  bir turdan  ikkinchi  turga  aylanish  qonuniga  mos  keladi.

B unday  natija  jism ga  faqat  p o ten sial  ku ch   ta ’sir  etganligi 

sababligina  kelib  chiqdi.  Agar  yopiq  sistem ada  potensial  kuch- 

lardan  tashqari  boshqa  kuchlar,  m asalan,  ishqalanish  kuchlari 

ta ’sir  ko 'rsatayotgan  bo 'lsa,  u  vaqtda  yuqorida  biz  k o 'rib   o 'tg an  

en ergiyaning  saqlanish  q o n u n i  o 'rin li  b o 'lm ay d i.  Ishqalanish 

kuchlari  ta ’sirida  m exanik  energiya  boshqa  nom exanik  turdagi 

(m a s a la n ,  is s iq lik )  e n e rg iy a g a   a y la n a d i.  B u n d a y   h o lla rd a  

energiyaning  u m um iy roq   bo 'lg an  saqlanish  q o n u n i  bajariladi. 

Yopiq  sistem ada  energiyaning  barcha  turlarining  (n o m exa n ik 

turlarining  ham)   yig ‘indisi  о ‘zgarmaydi.

Energiyaning  saqlanish  va  bir  tu rd an   ikkinchi  turga  aylanish 

q o nu ni  enegriya  va  ish  tu sh u n ch alarin in g   fizik  m a ’nosini  ochib 

beradi.  M ateriya  h arak ati  keng  m a ’n o d a  har  qan d ay   jarayon, 

m ateriyaning  h ar  qan d ay   o 'zgarishidan  iboratdir.  S hunday  ekan, 

energiya  materiya  harakatining  miqdoriy  va  sifat  xarakteristikasi, 

ish  esa  m ateriyan in g   bir  h a ra k a t  sh a klin in g   boshqa  h a ra ka t 

shakllariga  aylanishining  miqdoriy  xarakteristikasidir.  S hunday 

qilib,  ish  va  energiyaning  birliklari  bir  xil  bo'lishiga  qaram ay, 

ular  turli  fizik  kattaliklardir.