Shakllantirishning pedagogik asoslari

II Bob. O’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishning nazariyasi va 
amaliy ahamiyati.
2.1. O’smirlada sog’lom e’tiqodni shakllantirish ma’naviy komillik 
mezoni sifatida. 
O’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirish ma’naviy komillikning mezoni
bo’libgina qolmay, muhim tarbiya vositasi hamdir. 
Islomda farzand tarbiyasiga bo’lgan munosabat masalasi alohida o’rinni
egalasada, bu masala pedagogika fanida ilmiy tahlil qilinmagan. Binobarin, farzand
tarbiyasi uni ma’naviy komil inson qilib tarbiyalash musulmonchilikning muhim
shartlaridan biri bo’lib, ota-onaning muqaddas vazifasidir. Islomda hayotning
mazmuni, yashashning muammosi farzand tarbiyasi bilan bog’langan holda ochib
beriladi. Ayni vaqtda bu muammoning jamiyat va shaxs masalasi bilan aloqadorligi
ko’rsatib o’tiladi. Qur’oni Karimda, Hadisi Sharif va shariat hukumlarida
shuningdek, tasavvuf olamining yirik vakillarining asarlarida inson va jamiyat
to’g’risidagi g’oyalar bir-biriga zid tarzda talqin etilmagan. Aksincha, bu yorug’
olamning yaratilishi va mavjudligi inson bilan bog’liq. Nima yaratilgan bo’lsa,
ularning hammasi inson uchun degan g’oya islom ta’limotida asosiy g’oya
hisoblanadi. 
Islom pedagogikasi islomshunoslikning tarkibiy qimlaridan biri hisoblanadi. 
U ilmiy ma’naviyatning ta’lim-tarbiyaviy masalalarini o’z ichiga oladi. Zero, 
islomda ijtimoiy tarbiya xususan, diniy tarbiya masalalariga katta e’tibor berilgan. 
Ma’lumki, islom dini uning muqaddas kitobi Qur’oni Karimning paydo bo’lishi va 
tarqalishi bilan ularning tarixi bilan shug’ullanadigan islomshunoslik fani vujudga 
keldi. Islomshunoslik bilan faqatgina musulmon mamlakatlari allomalarigina emas, 
balki, jahonning boshqa mamlakatlaridagi turli dinlarga mansub bo’lgan olimlar 
ham shug’ullanib kelganlar. Boshqa din va diniy mazxablardagi kishilarning o’z 
diniy e’tiqodlaridan kechib, musulmon diniga o’tib ketayotganligi islomning 
ma’naviy jihatdan kuchliligi bilan baholanadi. Binobarin, islom ta’limotining 
insonparvarligi, adolatparvarligi va haqiqatparvarligi jahon afgor ommasini o’ziga 
tortib kelmoqda. Bizningcha, islom dinining ohangrabo kuchi shundaki, islomiy 

---

38 
ma’naviyatning negizida odam bolasiga bo’lgan mehr-muhabbat, uni bu yorug’ 
olamning ne’mati sifatida ulug’lash g’oyasi yotadi. O’tgan asrda Islom tarixi 
Qur’onning vujudga kelishi bilan Ovro’pa olimlari uni o’rgana boshladilar. 
Islomshunoslik faniga bir qancha amerika olimlari ham hissa qo’shdilar.
Qur’oni Karim, Hadisi Sharif, shariat hukumlarida oila va oilaviy tarbiya 
masalalariga keng o’rin berilgan bo’lib, ularning hammasi har bir musulmonni
haqqoniylik va yaxshilik ruhida tarbiyalashga qaratilgandir. Bu diniy manbaalar
diniy qadriyatlar sifatida oilada farzandlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda muhim
vosita bo’lib xizmat qilib kelgan va bugungi kunda davlatning dinga bo’lgan
munosabati keskin o’zgargan bir sharoitda, ularning qiymati va tarbiyaviy ta’siri
yanada ortib bormoqda
. Islomiy ma’naviyat
deganda, biz muqaddas kitoblarda
ifodalangan g’oyalarni va ana shu g’oyalar asosida yozilgan diniy allomalarning
tariqatlari yig’indisini tushunamiz. Darvoqe, bu ma’naviyatning negizida inson
muammosi yotadi. Inson muammosini hal etilishi, uni tarbiyalash bilan bog’liqdir.
Zero, ma’naviy axloqiy tarbiyalangan inson g’oyasining yechimi bu yorug’ olam,
undagi barcha ne’matlar odam uchun yaryatilganligini anglash degan fikrlar bilan
uyg’unlashib ketadi. Insonning shu dunyoda Olloh yaratgan narsalar orasida eng
mukarrami ekanligini biladigan va o’zini shu ulug’vorlikka yarasha tuta biladigan,
o’zi va uninig atrofidagi kishilarga munosabatini chuqur anglagan kishi bo’lib
yetishini ta’minlaydigan insoniy fazilatlarning barchasi farzandda mujassam
bo’lishiga harakat qilish, har bir ota-onaning burchi.
Olloh buyurganidek, inson o’zini oliy hayoti bo’lgan Xaq dunyosiga 
tayyorlab borishi kerak. Ana shu fikrni islom barcha musulmonlarga singdirishga 
harakat qiladi va bu fikrni farzandlariga ham yetkazib, ularni shu ruhda 
tarbiyalashga undaydi. Oilada farzandlarni sog’lom e’tiqodli, ma’naviy komil qilib 
tarbiyalash masalasi bir qator talablarga amal qilishni talab etadi. Shulardan biri, 
farzandlarning ilmga bo’lgan intilishidir. Islom musulmonlari o’z-o’zlarini 
takomillashtirib borishni, ularning sog’lom e’tiqodiga, ma’naviy kamolotiga bog’liq 
deb ta’kidlaydi. Bu kamolotga esa, inson shaxsi ham, jamiyat ham ilm orqali 
erishadi. Islomda farzandni ilm egallashiga va unga tashnalik ruhida tarbiyalash 

---

39 
muhim o’rin tutadi. “Ilm o’rganish har bir musulmon va muslimalar uchun farzdur” 
deyilgan hadisda. Ulamolarning yozishicha islomda ilm o’rganish, ibodat 
darajasiga ko’tarilgan hattoki, ixtiyoriy ibodatdan ilm talabi ustun qo’yilgan. 
Shuning uchun ham, avvallari ilm o’rganganlarga haq berilmagan. Ilm o’rganish 
ibodat. Ibodatga esa haq to’lanmaydi deyilgan. Bunday ilm fan madaniyat va 
ma’rifat borasida mamlakat ehtiyojiga zarur kishilarni tayyorlash, musulmon 
jamiyati uchun farz hisoblanadi.
Ana shulardan kelib chiqqan holda, har bir musulmon oldida farzandlarni 
sog’lom e’tiqodli, bilimli qilish va ularni ilmga va ilmli kishilarga muhabbat ruhida
tarbiyalash mas’uliyati turadiki, uni bajarish ota-onalar uchun ham farz, ham 
qarzdur.
Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, islomda din va dunyo tushunchalari bir-
biridan ajralmagan bo’lib, islom bilan fanni bir-biriga qarama-qarshi qo’yib
bo’lmaydi. Chunki, islom faqat diniy bilimlarni emas, balki, dunyoviy bilimlarga
ham da’vat etadi. Shu vaqtgacha sobiq tuzum islomshunoslari islom faqat diniy 
ilmni o’rganishga chaqiradi deb kelgan edilar. Vaholanki, Qur’onda ham 
dunyoviy ilmlar ruhshunoslik, jug’rofiya kabi bilimlar ham targ’ib etilgan. Unda 
bilim olish, hunar o’rganish bilan uzviy qo’shilgandir. Mehnat ko’nikmalarini 
farzandga singdirib yuborish, hunar o’rganib tirikchilik o’tkazish masalasi bu 
dinda ijobiy hal qilinadi. Islomda tarki dunyochilik yo’q. Islom fanining buyuk 
siymosi bo’lgan Naqshbandiy tariqatining markaziy g’oyasida “Diling haqdayu, 
qo’ling mehnatda” bo’lsin degan da’vati yotadi. Islomda bilim olishga chaqirish, 
ilmli insonga hurmat va farzandlarni shu ruhda tarbiyalash shunchalik chuqur va 
keskin qo’yilganki, uni quyidagi bir misol bilan asoslash mumkin. Muhammad 
Alayhissalom Badr degan joydagi urushdan so’ng, har bir asirga ozod bo’lishi 
uchun 10 ta musulmonga o’qish va yozishini o’rgatib qo’yishni shart qilib 
qo’yganlar. Zotan, bu o’rinda pul, mol, yohud hohlagan narsalarini shart qilib 
aytishlari mumkin edi. Ammo, islomda ilm hamma narsadan ustun qo’yilganligi 
uchun mazkur shartni aytganlar.

---

40 
Islomiyatdagi ilm o’rganish, ta’lim olish g’oyasi haqida Abdulla Avloniy
batafsil to’htalib o’tgan: 
“Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson 
uchun g’oyat oliy va muqaddas fazilatdur. Zeroki, ilm bizga savobni gunohdan, 
halolni haromdan, tozani murdordan ayirib berur, ilmsiz kishilar ota-onasiga, 
qarindosh urug’iga, yor do’stiga, din va millatiga foyda yetkurmak bir tomonda 
tursin, o’z ustiga lozim bo’lgan ibodat va toatni ham lozim qila olmas.”
10
Zero, shariatda ham qaysi ilmga muxtoj bo’lsang, shuni bilmak musulmon
uchun farzdur deb ta’kidlangan. Hadisi sharifda ham “Beshikdan to qabrgacha ilm 
izla” deyilgan.
Islomda ta’lim va tarbiya masalalari keng va qat’iy tarzda o’rganilgan. Ayni
vaqtda, islomiy ma’naviyatda ta’lim-tarbiya bilan uzviy birgalikda talqin etilgan.
Hukamolardan biri- “Har bir millatning saodati davlatlarning tinch va rohati
yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog’liqdir” degan ekan. Bu o’rinda, o’tgan asrda
yashab ijod etgan tatar olimasi Olimat ul-Banotning islom dinining muqaddas
manbaalari bo’lmish, Qur’oni Karim va Hadisi Sharifga shuningdek, islomiy
axloqning nazariyasi va amaliyotiga suyanib yozilgan qator asarlari, xususan, 
“Muosharat odobi” nomli risolasining islomda oila va oilaviy munosabatlarga
bag’ishlanganligini ko’rsatib o’tish zarur. Bunday zukko olimaning asarlari islom
odobi va madaniyatining biz uchun ko’p yillardan beri qorong’u bo’lib kelgan
tomonlarini ko’rsatib beradi. Bu bevosita, oilada o’smir yoshidagi yoshlarda 
sog’lom e’tiqodni shakllantirishda muhim dasturil amal vazifasini o’taydi. 
Uning oila va oilaviy tarbiya borasidagi fikrlari juda chuqur bo’lib, ular 
Shariat va aqlga muvofiq tarzda yozilgandir. U oilaning shirinligini go’zal turmush 
bilan bog’laydi. Go’zal turmush rohat-farog’at bilan umr o’tkazishdir. Rohat-
farog’at bilan o’tadigan umrning asosida oilada va hayotda ko’rkam xusn 
sanalmish-xulqdan iborat fazilatlar yotadi. Bu fazilatlar turmushda ochiq yuzli, 
shirin yuzli bo’lishni taqozo etadi. Ayniqsa, bu fazilatlar oilada eru-xotin o’rtasida 
bo’lishi muhim ahamiyatga molikdir. Ayollarning go’zal xulqli bo’lmoqliklari 
sabablari, erlari ham go’zal xulqli bo’ladilar. Buning aksincha, agar ayollar yomon 
10
A.Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. T. O’qituvchi. 1992 yil. 160-bet. 

---

41 
xulqli bo’lsalar, erlarining xulqlari shunga ko’ra buziladi, yomonlashadi. Er bilan 
xotin o’rtasida turmush kelishuvi bo’lmasa, har ikkisi uchun ham so’ngsiz xasrat, 
zo’r mashaqqat bo’ladi. Buning natijasida, maishatning lazzati tugaydi, rohati 
ketadi, tadbiri choralar buziladi, oqibatda, xonadon a’zolari orasida bir-biriga 
dushmanlik paydo bo’ladi, bolalar tinchligi buziladi, bundan ko’p nojo’ya ishlar 
kelib chiqadi.” Uning bu fikrlari islom tarbiyasiga, shuningdek, o’smirlarda sog’lom 
e’tqodni shakllantirishdek murakkab tarbiyaviy jarayonda muhim ahamiyat kasb 
etadi.
Zero, bolalar ota-onalar qo’lidagi aziz omonat bo’lib, ularni go’zal tarbiya 
etmoq, yaxshi xulqlarga o’rgatmoq, islomiy tarbiya bilan qurollantirmoq, milliy 
odatlarni tushintirmoq lozim bo’ladi. O’smirlaga, bolalarga mehribon bo’lmoq,
ko’ngillarini topmoq, islomda ulug’lik sanaladi. Shunga ko’ra ham, islomiy 
qadriyat hisoblanib, umumbashariy mazmunga ham egadir. Masalaning yana bir 
muhim tomoni borki, u ham bo’lsa, o’tmishda islomiy qarashlarni ommaga 
jumladan, ota-onalarga qanday qilib yetkazilganligidir. Oilada bolalar Qur’oni 
Karim, Hadisi Sharif va islom ma’anaviyati ta’sirida tarbiyalanganlar. Islomiy 
qarashlar diniy qadriyat sifatida avloddan-avlodga o’tib kelgan. Hozirgi ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitda islomiy tarbiyani maqsadli ravishda amalga oshirish maqsadga 
muvofiq. Mana shu murakkab vaziyat har bir odamga turlicha ta’sir etib, turlicha 
kayfiyatlarni tug’diryapti. Bu holatlarni oldini olishda, o’smirlarda sog’lom turmush 
tarzini shakllantirish yo’llarini ilmiy tahlil qilib, nazariy umumlashtirish va 
muayyan xulosalarni chiqarib, vujudga kelgan vaziyatni bartaraf etish maqsadida 
ma’lum tavsiyalarni ishlab chiqish, bugungi kun pedagogika fani oldida turgan 
muayyan vazifadir. Buni bajarish islomiy ma’naviyat, sog’lom e’tiqodning 
umuminsoniy mazmunini ota-onalar tomonidan o’smirlarga, bolalarga singdirishni 
talab etadi. Zero, islomdagi boy axloqiy qadriyatlarni singdirish, har bir ota-
onaning, pedagogning burchidir. Bu burchni bajarish mas’uliyati yosh avlodni 
mustaqillik ruhida tarbiyalashdek, o’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishdek 
umumdavlat, umummilliy dasturni bajarishga yordam beradi. Shuningdek, 
o’tmishda diniy tasavvufiy asarlar ham yozildiki, ularda bolalarni, o’smirlarni 

---

42 
ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalari ilgari surilgan bo’lib, ular ma’naviyatimiz 
tarixida munosib o’rinni egallaganlar. Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad 
Yassaviy, Az-Zamaxshariy, Sulaymon Baqirg’oniy, Baxouddin Naqshband, Kubro 
va boshqalar shular jumlasidandir. Ahmad Yassaviyning “Devoni hikmat”, 
S.Baqirg’oniyning “Baqirg’on” kitobi, “Oxirgi zamon”, “Bibi maryam”, Fariddin 
Attorning “Ilohiynoma” nomli dostonlari islom pedagogikasining rivojlanishida 
muhim o’rin tutadi va musulmonlarni diniy-axloqiy ruhda tarbiyalashda,
o’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishda juda qo’l keladi.
O’smirlar tarbiyasining ijtimoiy xarakteri haqidagi qarashni Farobiyda ham
ko’rishimiz mumkin. Uning fikricha, inson o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiydir. 
Chunki, u jamiyatda kishilar bilan munosabatda, o’zaro yordam jarayonida voyaga 
yetadi. Jamiyat insonlarning o’zaro birikuvi yordamida, o’zlarining moddiy 
ehtiyojlarini qondirishga bo’lgan intilishi natijasida rivojlanib boradi. Insoning o’zi 
ham, jamiyatdan tashqarida jamiyat a’zolarining jamoasidan ajralgan holda, 
ularning yordamisiz o’z ehtiyojini qondira omaydi. Farzand tarbiyasi, faqat ota-
onagagina bog’liq bo’lib qolmasdan, balki, ular atrofini o’rab turgan qo’ni-qo’shni, 
yor-birodar va mahalla-ko’y ta’sirida bo’ladi. Farobiyning bu qarashlaridan, “Shaxs 
ijtimoiy munosabatlar majmuidan iborat” degan pedagogik, metadologik qoidaning 
kurtaklari o’sha davrdayoq tug’ilganligini ko’rishimiz mumkin. Demak, sharq 
mutafakkirlari o’z zamonasidayoq oilada farzand tarbiyasi ijtimoiy vaziyat bilan 
bog’liq ekanligini, bu vaziyatni o’zgarishi uning tarbiyasiga ta’sir qilishi tabiiydir 
degan xulosaga kelishgan.
Biz bu jumlalarni bejizga keltirmadik. O’smirlar tarbiyasida ham ijtimoiy 
muhit asosiy o’rinni egallaydi. Qolaversa, yuqoridagi g’oyalar Qur’oni Karimda 
ham yetakchi fazand tarbiyasidagi g’oyalardan hisoblanadi.
O’smirlar tarbiyasida ijtimoiy muhit yetakchilik qilar ekan, ularning ma’naviy 
qiyofasi borliqdagi ko’plab hodisalar bilan aloqadordir. Uning yanada murakkabligi 
shundaki, bu bog’liqlik har doim ham bir xil va tushunarli emas. Shunisi qiziqki, 
faqat xato va kamchiliklargina emas, balki, ijtimoiy hayotdagi ijobiy siljishlar ham, 
agar ular o’z vaqtida hisobga olinmasa, shaxs tarbiyasidek nozik ishda qator 

---

43 
qiyinchiliklar va murakkabliklarni keltirib chiqarishi tayin. Afsuski, hozirgi vaqtda 
ayrim ota-onalar iqtisodiyotdagi o’zgarishlarni faqat boylik ortirish ma’nosida 
tushunib, farzandlarini ham shu yo’lga undamoqdalar. Achinarlisi shuki, bu xatti-
harakatlar o’smirlarning ko’z o’ngida sodir bo’lmoqda. Umuman, diniy qadriyatlar 
faqat qoidalar, ko’rsatmalar va amallar majmuidan iborat emas, balki, u siyosiy, 
iqtisodi, huquqiy, falsafiy, axloqiy, estetik qarashlar hamdir. Kishilar ana shu 
qarashlarga suyangan holda, o’zaro ijtimoiy munosabatda bo’ladilar. Bu o’z 
navbatida, o’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishni zaruriyatini oshiradi. Biz 
bugun ma’naviy komil inson deganda, har tomonlama rivojlangan, kampyuter 
texnologiyasini mukammal tushunib yetgan, shuninigdek, turli g’oyalar oqimiga 
qarshi o’zida kuch topa oladigan, kuchli immunitetga ega bo’lgan, sog’lom 
e’tiqodli, ilmli, dunyoqarashi keng insonlarni tushunamiz. Ma’naviy komillik 
mazmunan juda keng tushuncha bo’lib, u millatning qiyofasini o’zida aks etiradi. 
Sog’lom e’tiqod esa shu qiyofaning nuridir. 
O’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishdan tarbiyaviy jarayonda 
foydalanishning bugungi kundagi eng muhim talabi, kishilar dunyoqrashida, 
ularning tafakkurlash tarzida, kundalik faoliyatida jiddiy o’zgarishlar qilishdan 
iborat. Shaxsni ma’naviy komillikga yetkazish, eng avvalo, oiladan boshlanadi. 
Chunki, ma’naviyat I.A.Karimov aytganlaridek, 
“Insonga ona suti, ota namunasi, 
ajdodlar o’giti bilan singadi.”
11
Shuning uchun ham, prezidentimiz har bir yilni ma’lum nomlar bilan atab, 
shu yilda shu nomlarga munosib hayirli ishlarga qo’l urmoqdalar.
2014–yilni “Sog’lom bola” yili deb e’lon qildilar. Zero, sog’lom 
farzandlardan ma’naviy komil insrnlar voyaga yetadi. Ma’naviy komillikning 
mezoni sifatida sog’lom e’tiqodni tushunar ekanmiz, bir narsaga e’tibor berishimiz 
lozim. E’tiqodlilik va e’tiqodsizlik o’rtasidagi chegara masalasi. Har bir narsada 
me’yor bo’lganidek, sog’lom e’tiqod tushunchasida ham me’yor, mezon bor. Shu 
mezonni anglash uchun ilm va imon dunyoviy bilim ham zarur. Qolaversa, xalqimiz 
qabul qilgan va amal qilib kelayotgan axloq normalari borki, mana shu normalar 
11
I.A.Karimov. Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang. T. “O’zbekiston”. 1993 yil. 122-bet. 

---

44 
bizini e’tiqoddagi me’yor chegaramizni belgilab beradi. Ma’naviy komillikdagi 
ijobiy hislatlarning barchasi axloqiy me’yorlar doirasida amal qilinadi. Sog’lom 
e’tiqodning shakllanishida axloqiy me’yorlar ijtimoiy hayotda yuz beradigan barcha 
o’zgarishlarda ham o’z darajasini saqlab qoladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, o’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirish
ma’naviy komillikning mezoni vazifasini o’taydi. Sababi, sog’lom e’tiqod aslini 
olganda, axloqiy me’yor hamdir. Agar, e’tiqod qilish me’yorda bo’lsa, u axloqiy 
mezon hisoblanadi. Agar, e’tiqod me’yordan oshib ketsa, yoki, me’yorga yetmay 
qolsa, u inson uchun kulfat keltiruvchi manbaaga aylanib qoladi. Shuning uchun,
sog’lom e’tiqodni shakllantirishda ta’lim-tarbiya jarayonining pedagogik, 
psixologik xususiyatlari, shaxsning o’ziga xosligi kabi jixatlari alohida ahamiyat 
kasb etadi. 
Ma’naviy komillik murakkab jarayon bo’lishi bilan birga, u insonni 
yuksaklikka olib chiqadi. Inson uchun cheksiz imkoniyatlar eshigini ochadi. 
Sog’lom e’tiqod ma’naviy komillik mezoni bo’lish bilan birga, diniy ilm bilan 
insonni bezaydi. Bu bezak hayo libosi sifatida farzandlarga ham singib boradiki, 
natijada farzandlarimiz ma’naviy komillik sari yuz tutadilar.
Farzandlarimizni komil inson qilib tarbiyalashda diniy qadriyatlar muhim 
o’rin egallaydi. Ana shu qadriyatlardan unumli foydalanish, tarbiyada o’z aksini 
topadi, o’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishda ijobiy natijalar beradi. 
Yurtimizning ertangi kuni ham shubxasiz o’smirlarimizning tarbiyalanganlik 
darajasiga bog’liq.