Shakllantirishning pedagogik asoslari

Metodlar 
Mazmuni 
Qo’llanish 
usuli 
Izoh 
G’oyalar baxsi 
O’smirlar dunyoqarashini kengaytirish.
Ijtimoiy-siyosiy faoliyatini oshirish 
Jamoaviy izlanish 
O’quvchilarni 
mafkuraviy 
immunitetini 
shakllantirish 
Kurashchanlikni oshirish, “G’oyalar baxsi” 
usulida har bir kishi yangi, konstruktiv fikrni 
aytishi va eng maqbulini rag’batlantirish 
Baxs 
Baxs munozara bo’yicha qarama-qarshi fikrlar 
asosida yuzaga kelgan eng oqilona xulosaga 
kelishdir 
Jamoaviy izlanish 
Sog’lom 
e’tiqodni 
shakllantirishga 
qarshi
muamolar izlab topiladi 
G’oyalar baxsi 
Sog’lom e’tiqodga oid turli muammolarni
yechimini mustaqil topishga harakat qilish 
Ommaviy axborot 
vositalari.
(radio, 
televideniya, 
gazeta, jurnal, internet) 
O’smirni g’oyaviy tarbiyalash, uning ongini 
mafkuraviy jihatdan egallashdir. Radioda diniy 
eshittirish. 
Televideniyada 
diniy-tarbiyaviy 
ko’rsatuvlar 
beriladi. Tarbiyaning bu vositasi har kimga har 
xil ta’sir qiladi. 
Muloqot, munosabat,
afsona, 
rivoyat, 
o’tmish 
qadriyatlari, 
san’at va adabiyot, 
manolog, 
dialog, baxs-munozara 
xissiy ta’sir, kuchli 
nutq, 
imo-ishora. 
Muloqot deganda yuzma-yuz kechadigan fikr 
almashuvi. 
Ota-bola o’rtasidagi samimiy fikrlar, o’qituvchi 
bilan o’quvchi, talaba va o’qituvchi orasidagi 
so’zlashuvlar tushuniladi. 
O’smirlarda sog’lom e’tiqodni qaror toptirish murakkad jarayon bo’lib, u bir 
qator moddiy hamda ma’naviy omillar ta’sirida vujudga keladi. O’smirlarda 
sog’lom e’tiqodni shakllantirish muammosi ijtimoiy munosabatlar mazmun 
jihatdan chuqurlashib va murakkablashib borayotgan bir sharoitda sog’lom 
e’tiqodni qaror toptirishda quyidagi omillar yetakchi o’rinni egallaydi: 
-
o’smirning moddiy ta’minoti; 
-
o’smirni vaqtdan unumli foydalanish borasidagi tajribaga egaligi; 
-
o’smir oila a’zolarining maishiy turmush darajasi; 
-
o’smirning fiziologik va psixologik xususiyati; 
-
o’smirning qiziqishi bilan ehtiyojlari o’rtasidagi mutanosiblik; 

---

26 
-
o’smirning ijtimoiy kelib chiqishi va hayotiy faoliyati o’rtasidagi 
mutanosiblik; 
-
ota-ona ruhiy xususiyatlarining bir-biriga uyg’un kelishi; 
-
farzandlar tarbiyasini tashkil etishda yagona yondashuvning qaror topishi; 
-
oilada mehnat taqsimotining adolatli qaror topishi; 
-
oila a’zolarining diniy ma’lumotlilik darajasi; 
-
oila a’zolari o’rtasidagi yagona hayotiy maqsadning mavjudligi. 
Hozir dunyoda hukm surayotgan mafkraviy bo’ron mustaqillik yillarida 
bizning yurtimizga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Fuqarolarimiz ongidagi g’oyaviy 
sarosimalik holatidan foydalangan bir qancha siyosiy ekstremistik guruhlar
o’zlarining yovuz maqsadlariga erishish uchun O’zbekistonga nisbatan 
g’oyaviy xuruj boshladilar. Bu ishda esa ekstremistlarning asosiy diqqat 
e’tibori oilada yoshlarimiz ongini yovuz g’oyalar bilan zaxarlashga qaratildi. 
Ular o’zlarini go’yoki “Islom dini jonkuyarlari, chin musulmonlar” qilib 
ko’rsatib, mohiyat e’tibori bilan ezgulik manbai bo’lgan dinimizni niqob qilib 
olib, yoshlarimiz ongiga yovuz va buzg’unchi mafkuralarni singdira 
boshladilar va afsuski ular bunga qisman erishdilar. Yoshlarimiz qo’llari bilan 
bir nechta qo’poruvchilik harakatlarini amalga oshirdilar.
“Vaxobiylik, Xizbut-taxrir” kabi diniy-ekstremistik oqimlarning asosiy
maqsadi haqiqatdan ham dinni poklash, islomning asil mohiyatini tushuntirish 
emas, balki yurtimiz yoshlarini O’zbekiston Resublikasi konstitutsion tuzumiga
qarshi qilib qo’yish, mintaqada ijtimoiy-siyosiy beqarorlikni vujudga keltirish, 
yurtimizni mafkuraviy jihatdan o’z ta’sir doiralariga kiritish, yoshlarimizni 
Respublikamizning nurli kelajagiga ishonchsizlik hissini qo’zg’atish kabi
vazifalar bosh maqsad qilib olinganligi hammamizga ma’lum. Dinning asl
mohiyati, uning jamiyatdagi o’rni haqidagi tasavvurga ega bo’lmagan 
yoshlarimiz “Dinni tozalash, islom halifaligini o’rnatish” kabi balandparvoz 
gaplarni haqiqat sifatida qabul qilib, ularga ergasha boshladilar. Natijada 
ko’plab yoshlarning ongi va qalbi yovuz g’oyalar bilan zaxarlandi va ular diniy 
ekastremistik oqimlarning maqsadlari yo’lida xizmat qila boshladilar. Bugungi 

---

27 
kunda yoshlarimiz ongini zaxarlashga bo’layotgan urinishlar davom etmoqda. 
Bunday salbiy hodisalarning oldini olish uchun o’smirlarda mafkuraviy 
immunitetni shakllantirish, shunga asoslangan holda sog’lom e’tiqodni tarkib 
toptirish alohida ahamiyatga ega. Zero, mafkuraviy immunitetning mavjudligi 
yoshlarimizning turli yovuz g’oyalar ta’siriga tushib qolmasligiga zamin bo’la 
oladi. Mafkuraviy immunitet bu inson ongining tashqaridan kirib kelgan milliy 
taraqqiyot yo’limizga zid bo’lgan har qanday g’oyalarga qarshi tura olish 
qobiliyatidir. Shu o’rinda masalaning bir muhim jihatiga e’tibor berish zarur 
deb hisoblaymiz. Oilada o’smirlarimiz ongi va qalbini egallash uchun tashqi 
kuchlar tomonidan bo’layotgan kurash asosan diniy yo’nalishda ekanligi 
ma’lum. Shuni hisobga olib o’smirlarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishda ota-
onalarning g’oyaviy, tarbiyaviy, diniy bilimlarni oshirish ijtimoiy ong 
shakllaridan biri bo’lgan siyosiy ong, ilmiy dunyoqarashni o’stirishga katta 
e’tibor berishimiz zarur. Chunki ota-onalarda aynan siyosiy ong, ilmiy 
dunyoqarashdagi ayrim muammolar tufayli siyosiylashgan turli diniy g’oyalar 
jamiyatimizga kirib kelishiga sabab bo’lmoqda. Ota-onalarga dinning kelib 
chiqishi, odam hayoti va jamiyatda tutgan o’rni, uning asl mohiyati, dinnning 
pirovard maqsadi va vazifalari, jahondagi mavjud dinlar ularning o’zaro
umimiyligi va farqi, hozirgi kunda diniy ta’limotlardan qanday maqsadlarda 
foydalanish zarurligi haqidagi chuqur ilmiy asoslangan bilimlarni berish kerak.
Ota-onalarning g’oyaviy – tarbiyaviy bilimlarini oshirish evaziga o’smirlarni
zararli diniy ekstremistik oqimlar ta’siriga tushib qolmasliklariga zamin 
yaratiladi. Dinning ijtimoiy mohiyatini tushinib yetgan o’smirlarimizda 
tolerantlik-
diniy bag’rikenglik paydo bo’ladi. Ota-onalrning g’oyaviy-
tarbiyaviy bilimlarini oshirishda ta’lim muassasalari, mahalla va jamoatchilik 
hamkorligi ulkan ahamiyat kasb etadi. Buning uchun ota-ona o’z faoliyatini 
birinchidan, farzandi ta’lim oladigan maktab va mahalladan boshlashi kerak. 
O’smirning o’qituvchilari bilan doimiy aloqada bo’lib turishi, tarbiyaviy 
soatlarni namunaviy yo’lga qo’yilishi, ularni turli to’garaklarga jalb etish kabi 
muhim jihatlarni nazorat qilishi kerak.

---

28 
Sinf rahbari o’smirning sharoiti bilan yaqindan tanish bo’lmog’i lozim.
Buning uchun o’quv yilining boshidayoq sinf rahbari ma’lum reja asosida har 
bir o’quvchining ota-onasi, uy sharoiti, o’quvchi shaxsi bilan tanishishi zarur. 
Uning tug’ilganidan boshlab o’ziga xos tomonlarini, masalan, injiqmi–nima 
uchun, o’jarmi yoki qaysar-nima uchun kabi tomonlarini o’rganmog’i, 
salomatligiga doir ma’lumotlarni aniq bilib olishi lozim. O’smirning o’z ustida 
ishlashiga sharoiti, ota-onasi va mehnatga, uka yoki akalariga nisbatan 
muomalasigacha o’rganish zarur.
Ikkinchi tomondan, ota-onalar maktab bilan doimiy aloqada bo’lishiga 
erishish kerak. Farzandining qaysi fanga qiziqishi kuchli ekanligi, jamoadagi 
holatidan xabardor bo’lishi kerak. Xulosa qilib aytish mumkinki, hozirgi 
ijtimoiy, iqtisodiy o’zgarishlar sharoitida oilaviy tarbiya masalalariga e’tibor 
yanada kuchayib, dolzarb mavzularga aylanmoqda. Oila sog’lom e’tiqodni 
shakllantirishning eng muhim omillaridan biridir. Chunki, avlodlarimiz 
tajribasidan ma’lumki, oila jamiyatning negizi bo’lib hisoblangan va ko’p asrlik 
mustahkam ma’naviy tayanchlarga ega. Bu tayanch tajribalar albatta, oilada 
asta sekinlik bilan asosan, bobolar o’giti, momolar maslaxatiga, ota ibrati, ona 
mehri orqali amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki, o’smirlarda sog’lom e’tiqodni 
to’liq shakllantirilsa, albatta ularda jamiyat, inson manfaatlari to’g’risidagi 
ijobiy fikr va g’oyalar o’z samarasini beradi. Bunda ota-onalarning g’oyaviy 
tahdidlarga bo’lgan munosabatini o’rganish va uni ijobiy tomonga o’zgartirish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Farzandlarning tarbiyasi bilan qiziqmagan, 
yetarlicha g’amxo’rlik ko’rsatmagan ota-onalar O’zbekiston Respublikasining 
Ma’muriy 
javobgarlik to’g’risidagi Kodeksning 47-moddasi bilan 
ayiblanadilar. Unda “Bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish borasidagi 
majburiyatlarni bajarmaganliklari uchun ota-onalar yoki ularning o’rnini 
bosuvchi shaxslar voyaga yetmagan bolalarning ma’muriy huquqbuzarlik sodir 
etishiga olib kelishi eng kam ish haqqining ikkidan bir qismidan uch 
baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi” deyiladi. O’smirlarda 
sog’lom e’tiqodni shakllantirishda xalqimizning boy milliy, madaniy, tarixiy 

---

29 
an’analari, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan 
samarali pedagogik shart-sharoitni vujudga keltirish, jamiyatning umumiy 
hamda pedagogik madaniyatini oshirish mamlakatimizda ma’rifiy-mafkuraviy 
ishlarni takomillashtirishda oila, mahalla, ta’lim muassasalarining birgalikdagi 
faoliyatining asosiy maqsadidir. Jumladan, oilada sog’lom muhit, milliy Ruh va 
o’zbekona turmush tarzini barqaror qilish, farzandlar uchun ota-ona har 
tomonlama o’rnak bo’lishi, o’smirlarda ota-onasiga, vataniga muhabbat 
tuyg’usini shakllantirish, oilada g’oyaviy tarbiyani yaxshilash, oila a’zolarining 
xuquq va burchlarini anglab yetishlari va ularga rioya qilishlarini ta’minlash, 
o’smirlarga chuqur dunyoviy bilim asoslarini berish, madaniyatli shaxs bo’lib 
yetishishini ta’minlash, ular e’tiqodining sog’lomligiga erishish, ularda 
mustaqil fikrlashni qaror toptirish bizning, ota-onalarning muhim vazifasidir. 
O’smirlarning bo’sh vaqtini pedagogik nuqtai nazardan yondoshgan holda 
maqsadli tashkil qilish, mavjud iste’dod kurtaklarini rivojlantirish uchun
zaruriy sharoit yaratish, o’smirlarni ta’lim muassasalari, mahalla, jamoatchilik
oldidagi vazifalarni to’la ado etishga qonuniy javobgar ekanligini his qilish
muhimdir. Ota-onalar o’zini pedagogik va psixologik bilimlarini muntazam 
oshirib borishga mas’uldirlar. Insonning oilada shakllangan ilk mafkurasi, 
imon-e’tiqodi, odobi, milliy oriyati, vijdoni, g’urug’-iftihori, aql-zakovoti, 
tafakkuri mahalla muhitida yanada yuksalib, xalq irodasi, o’zaro totuvlik va 
hamkorlik rishtalari bilan uyg’unlashib, jamiyatda sog’lom munosabatlarning 
shakllanishi, 
milliy 
istiqlol 
g’oyalarining, 
sog’lom 
e’tiqodning 
mustahkamlanishiga olib keladi. 

---

30 
Insoniyat o’z tarixida qancha urush ko’rgan, qancha qurbon bergan bo’lsa, 
bular yovuz g’oyalarning paydo bo’lishi, targ’ib qilinishi, millionlab kishilarni
shu g’oyalar bilan avval xulq-atvor motivlarining shakllanganligi natijasida
qo’llariga qurol berilganidan boshlangan. O’tmishda islom niqobi ostida o’z 
manfaatlari sari kurash olib borgan, turli xunrezliklar va buzg’unchiliklarga 
sabab bo’lgan voqealar ko’plab uchraydi. Jumladan, Abu Ali ibn Ali Tusiy 
Nizomulmulk o’zining “Siyosatnoma (Siyar ul-mulk)” asarida bu fikrimizni 
isbotlovchi ayrim voqealiklar haqida xabar beradi. 
Demak, bundan deyarli 10 asr ilgari, undan oldin, undan keyin ham xalq 
manfaatlaridan haqiqiy musulmon niqobi ostida yashiringan bunday kishilar o’z 
shaxsiy mafaatlarini ustuvor qo’ygan. 
Bunyodkor g’oyalar targ’iboti esa, shaxsni yuksaltirgan. Yaxshilik 
g’alabasini ta’minlagan. Biroq, bu g’alabalar millatlar uchun qimmatga 
tushgan. 
Diniy aqidaparastlik targ’iboti pedagogikasida jihod tushunchasi keng 
qo’llaniladi. 
Jixod
-
arabcha g’ayrat qilish
ma’nosini anglatadi. Ilk islom 
davridan buyon reaksion ahamiyat kasb etib, talonchilik va bosqinchilikni diniy 
oqlash niqobi bo’lib kelgan. Islomning hozirgi nazariyotchilari “Jihod 
Оила 
Mahalla 
Maktab 
Marosimlar 
Muzeylar