Shakllantirishning pedagogik asoslari

sog’lom e’tiqod
 
deyiladi. 
O’smirlarda sog’lom e’tiqodni tarbiyalashda oila va oila a’zolarining ta’siri 
yetakchilik qiladi. Shu sababli biz o’smirlarda e’tiqod tarbiyasini eng muhim omil 
sifatida e’tirof etamiz. 
Sog’lom e’tiqodni shakllantirishning nazariy masalalarini ko’rib chiqish 
asrlar davomida shakllangan islom dinida e’tiqod tarbiyasining mazmuniga maxsus 
to’xtalish zarurligini taqozo qiladi. 
Islom dini tarqala boshlagach, ijtimoiy-iqtisodiy va
 
diniy faoliyatni qamrab 
oluvchi axloqiy qonunlar majmuasini ishlab chiqishga ehtiyoj tug’ildi. Buning 
uchun Qur’on va sunna asos qilib olindi, natijada musulmonlarning moddiy va 
ma’naviy, ijtimoiy va shaxsiy hayotini tartibga solib turuvchi tarbiya tizimi 
vujudga keldi. 
Biz o’z tadqiqotimizda ushbu me’yorlarning pedagogik mazmuniga, 
musulmonlarning muomala madaniyatidagi bilim, ko’nikma hamda malakalariga 
alohida e’tibor qaratishni lozim topdik. Zero, milliy birlik va ma’naviy jipslikka 
salbiy ta’sir ko’rsatuvchi tahdidlarning oldini olish uchun kuchli irodali, iymoni 
mustahkam insonni tarbiyalash talab etiladi. 
Yoshlarni sog’lom e’tiqodli qilib tarbiyalash vazifasi hamma vaqt 
jamoatchilik diqqat markazida bo’lib kelgan va u har bir davrda zamon talablaridan 
kelib chiqib hal qilingan. Farzandlarimizni komil inson qilib tarbiyalashni xohlar 
ekanmiz, bu borada to’plangan boy tajribaga murojaat qilishimiz shart. 
Ajdodlarimiz e’tiqod tarbiyasining negizi sifatida axloqiy uchlik: o’y, niyat-
so’z-ish birligini yaratishgan. Misol uchun, “Avesto”dagi shunday fikrlar, ya’ni 
ezgu niyat, ezgu so’z va ezgu amal ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g’oyasi 
sifatida talqin etilgani, bizning bugungi ma’naviy ideallarimiz bilan naqadar uzviy 
bog’liqligi, nechog’liq mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e’tiborlidir. 

---

5 
Islom ta’limoti, milliy tarbiya tizimiga yangi mazmun olib kirdi. Xususan, 
Qur’oni karim ota-ona, farzandlik burchi, vatanparvarlik haqidagi suralari bilan 
katta pedagogik ahamiyatga ega. 
Movarounnahr pedagogikasida e’tiqod tarbiyasi qator asarlar bilan boyidi. 
Ushbu asarlar o’z davrining “Odobnoma”lari edi. 
Sobiq sho’rolar davrida insonlar e’tiqodi sinfiy, partiyaviy iskanjalar orasida 
tutilgan bo’lsa, istiqlol tufayli yurtimizda e’tiqod erkinligi qonuniy asosda 
ta’minlandi. O’zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
to’g’risida”gi Qonuni
bu boradagi erkinlik kafolatiga aylandi. Hozir 
mamlakatimizda turli dinlarga e’tiqod qiluvchi fuqarolarning o’z urf-odatlariga 
amal qilishlari uchun barcha shart-sharoit mavjud. 
E’tiqod tarbiyasi, muayyan fazilatlarga tayanishi tufayli o’quvchilarga 
yaxshi-yomon sifatlar, ularning namoyon bo’lishi haqida batafsil bilimlar berishga 
asoslanadi va bu orqali g’oyaviy tarbiyaning eng yaxshi an’analarini tiklashga 
xizmat qiladi. 
Yurtimiz istiqlolga erishgach, ma’nan va jismonan sog’lom, barkamol 
avlodni tarbiyalash orqali kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish birlamchi vazifa 
etib belgilab olindi. Bu birinchi navbatda, ta’lim muassasalarida tarbiya 
yo’nalishlarining pedagogik asoslarini yangilashni, davr talabidan kelib chiqib, 
g’oyaviy tarbiyaning barcha imkoniyatlaridan to’la foydalanishni taqozo qiladi. 
O’sib borayotgan shaxsning sog’lom e’tiqodini shakllantirish muammosi 
ko’pqirrali bo’lgani sababli, uni yosh psixologiyasi, sotsiologiya, milliy istiqlol 
g’oyasi, dinshunoslik, pedagogika, ma’naviyat asoslari, falsafa kabi turli fanlar 
o’rganib kelmoqda. O’zbek pedagogikasida sog’lom e’tiqodli shaxsni 
shakllantirish vazifasini hal qilish bo’yicha izlanishlar olib borilmoqda. 
Inson o’zi yashayotgan jamiyat o’zgarishlarining faol ishtirokchisi ekan, 
uning faoliyatini, muayyan g’oyalarga asoslangan e’tiqod, ishonch boshqaradi. Shu 
sababli e’tiqod tarbiyasi shaxs hayotining bolalik chog’idan boshlanishi maqsadga 
muvofiq. 

---

6 
Inson umrining biz o’rganayotgan – o’smirlik davri o’zining beqarorligi 
bilan boshqa yosh davrlaridan ajralib turadi. Aytish joizki o’g’il va qizlarimiz juda 
tez ulg’ayishi tufayli bolalikning o’ziga xos xususiyatlari yo’qolib bormoqda. 
So’nggi davrda shaxs mohiyatini o’rganish quyidagi xulosalarga olib keldi: 
shaxsning mohiyati va uning e’tiqodi masalalarini yaxlit talqin qilish; shaxsga xos 
bo’lgan xususiyatlar - istak, intilish, harakat qilishni alohida inobatga olish; shaxs 
mohiyati, imkoniyat, maqsad, reja, niyatlarining o’zgarib turishi; shaxsning baholi 
munosabatlarini uni o’rab olgan muhit, insonlar, mavjud g’oyalar, mafkuralar bilan 
bog’lab o’rganish va o’zgartirish darkor. 
Biz o’smirlarda sog’lom e’tiqodning mohiyati, holati, darajasi, shakllantirish 
omillariga oid nazariy xulosalarga kelishdan oldin pedagogik amaliyotni o’rgandik.
Kuzatuvlarimiz o’smirlarda e’tiqod asoslari turli darajada shakllanayotganini 
ko’rsatadi. 
O’smirlarda sog’lom e’tiqodning shakllanishida tengdosh, sinfdosh, yangi 
orttirilgan o’rtoqlarning ta’siri sezilarli bo’ladi. E’tiqod bolalarning o’zlariga 
nisbatan baholi munosabatlarida ham ko’rinadi. 
O’smirlar ongiga milliy g’oya va mafkurani singdirish, sog’lom e’tiqodni 
shakllantirish mahalla, maktab, ommaviy axborot vositalari (ayniqsa, radio, 
televideniya, Internet), “Kamolot” yoshlar tashkiloti, xotin-qizlar qo’mitalari, 
nodavlat tashkilotlari hamda din, urf-odat, marosim, an’analar orqali olib boriladi. 
Bunda ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlar (bolalarning yoshi, jinsi, millati, 
ma’lumoti va boshqalar)ga ko’ra samarali uslub va shakllar tanlanishi kerak. 
Sog’lom e’tiqodning targ’ib qilinishi va shakllanishida madaniyat va uning 
tarkibiy qismlari - ilmu fan, ma’rifat, adabiyot, san’at, din, axloq va an’analar 
mazmunidagi eng ezgu, xalqchil fikr, g’oyalar saralanadi, ular umumlashib, 
uyg’unlashib sog’lom e’tiqodning rivojlanishi uchun poydevor vazifasini o’taydi. 
Din - kishilarni iymon-e’tiqodli, insof-diyonatli bo’lishga chorlovchi muhim 
ma’naviy omillardan biri. Shu bois har bir dinning asl mohiyatiga tayangan holda 
o’quvchilar ongida sog’lom e’tiqodni shakllantirishga alohida e’tibor berish lozim. 

---

7 
Shiroq, To’maris, Spitamen, Pahlavon Mahmud, Jaloliddin Manguberdi, 
Amir Temur, Alisher Navoiy kabi tarixiy milliy qahramonlarimiz va taniqli 
zamondoshlarimiz (R.Risqiev, T.Muhammadiyev, A.Grigoryan, I.To’laganova, 
A.Qurbonov, 
K.Murodov, 
M.Abdullayev, 
R.Qosimjonov, 
M.Qosimov, 
A.Taymazov, A.Tangriev va boshqalar) namunasida milliy g’oya va mafkura 
shakllantirib boriladi. 
Asrlar osha shakllangan, avloddan avlodga bebaho meros bo’lib o’tib 
kelgan, biroq sobiq ittifoq davrida taqiqlangan xalq urf-odatlari, marosimlari va 
bayramlari (Navro’z bayrami, Ro’za va Qurbon hayitlari kabilar)ning tiklanishi 
ajdodlar fikrlari, orzu-istaklari, tajribalarini bizga yetkazishda muhim omil 
bo’lmoqda. Mustaqil O’zbekistonning yangi an’analari (“Mustaqillik”, 
“O’qituvchilar va murabbiylar”, “Xotira va qadrlash” kunlari) shakllanishi 
o’smirlar e’tiqodiga yangi ruh va g’oyaviy mazmun bag’ishlamoqda. 
Sog’lom e’tiqod tarbiyasi, eng avvalo, ota-onalarda, o’qituvchi-
tarbiyachilarda sog’lom e’tiqodni shakllantirishdan boshlanadi. 
Bugungi kunda islom omiliga nisbatan jahon hamjamiyatining qiziqishi 
katta. “
Ilm ham, imon ham maqsad emas, balki, vositadir. Unday bo’lsa, maqsad 
nima? Dunyodagi jamiki narsalar insonga qurbon, hammaning yuzi Ka’baga 
o’girilgan. Ka’bani olib qo’ysak, ma’lum bo’ladikim, insonlar bir-birlarining 
qalbiga sig’inurlar. Birining qalbi boshqalar uchun sajdagohdir
.”
4
Shu jihatdan, bu boradagi ilmiy izlanishlar o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. 
O’tmishda Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Mahmud Zamaxshariy, Abu Mansur 
Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, 
Bahouddin Naqshband kabi allomalar yetishib chiqqan zaminda o’zga e’tiqoddagi 
kishilar xuquqini e’tiborga olgan holda, vijdon erkinligi to’la kafolatlangan 
dunyoviy davlat barpo etish yo’lining tanlanishi dunyo hamjamiyati e’tiborida. 
Bugun ekstremizm va terrorizm jahon xalqlari uchun jiddiy xavf 
tug’dirmoqda. Ayniqsa, ularning din niqobida xalqlar tinchligi va osoyishtaligiga 
rahna solayotgani har qanday insonni tashvishlantiradi. Bu ana shunday nopok 
4
Yaxshilik urug'lari. Sharq allomalari bisotidan. Farg’ona. 1991 yil. 34-bet. 

---

8 
kimsalar va guruxlarning tarbiyaviy maqsadlari, harakat turlari va uslublari bilan 
bog’liq masalalarning ilmiy jihatdan tahlil qilishni taqozo etmoqda. 
“Ma’naviyat asoslari” fani o’qituvchisida din haqidagi bilimlarni 
shakllantirilishi jamiyatda diniy omilning mohiyati va ijtimoiy o’rni, vazifalari 
haqidagi ilmiy-nazariy bilimlarni yanada chuqurlashtiradi, O’zbekistonda 
yashovchi turli millatga mansub, turfa e’tiqoddagi fuqarolar o’rtasidagi 
bag’rikenglik va do’stlik an’analarini mustahkamlash, nafaqat o’smirlarda, balki 
keng aholi qatlamlari orasida sog’lom e’tiqodning shakllanib borishida diniy 
omilining o’ziga xos ahamiyatini ochib beradi. O’zbekistonda pedagogika sohasida 
kechayotgan islohotlar samaradorligini ko’zlangan darajaga ko’tarishda din va 
e’tiqod erkinligining o’rni hamda bu boradagi muammolar yechimini tizimli 
o’rganish ulkan ijtimoiy-siyosiy ahamiyat kasb etadi.