Samarqand iqtisodiyot va servis

2.1Byudjet daromadlarida soliq ulushining qiyosiy tahlili.

1. 
   

Kurs ishida ko’rib chiqilgan hamda o’rganilgan byudjet daromadlari va xarajatlari va soliqlarning davlat byudjetidagi o’rni va milliy iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirishga qaratilgan siyosat va harakatlarning bugungi kundagi ko‘rsatgichlari holatini tahlili orqali ta’sirini ko‘rib chiqishimiz mumkin. Yuqorida takidlab o‘tgan ko‘rsatgichimiz, ya’ni mamlakatimizning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lmish davlat byudjeti daromadlari ijrosi bilan tanishib chiqishimiz zarur.
1-jadval

Yillar	Bevosita soliqlar	Bilvosita soliqlar	Resurs to'lovlari va mulk solig'i	Yuqori daromaddan olinadigan soliq	Boshqa daromadlar
2015	8798,4	19 193,8	4 816,1	652,5	3 032,4
2016	9 852,8	21 130,7	5 306,2	1 401,9	3 351,8
2017	11 539,4	26 133,2	6 867,4	1 415,2	3 725,8
2018	15 656,2	41 280,40	12 663,4	1 528,0	7 971,0
2019	31 676,8	46 427,20	19 680,7	107,9	14 272,8
2020	45 206,9	46 428,4	21 257,0	0,0	20 045,8
2021	58 930,4	56 290,5	23 036,4	0,0	26 423,1

Yuqorda keltirilgan jadval davlat byudjeti daromadlarining 2015-yildan to 2021-yillargacha bo’lgan ijrosini o’z ichiga oladi.Ma’lumki davlat byudjeti daromadlarining poydevori va asosi soliqlardir yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki barcha ko’rsatkichlar yillar o’sishi bilan ular ham o’sishgan.Yuqordagi jadvalda barcha kategoriyalar o’sishgan birgina “yuqori darrommaddan olinadigan soliqlar” kategoryasi 0 ga tushgan.Yuqordagi jadval asosida yana bir yangi jadvalimizni tuzib olamiz.
2-jadval

Yillar	Bevosita soliqlar Farqi(+;-)	Bilvosita soliqlar Farqi (+;-)	Resurs to'lovlari va mulk soliqlar Farqi(+;-)	Yuqori daromaddan olinadigan soliq Farqi(+;-)	Boshqa daromadlar Farqi(+;-)
2015	-	-	-	-	-
2016	1054,4	1936,9	490,1	749,4	319,4
2017	1686,6	5002,5	1561,2	13,3	374
2018	4116,8	15 147,20	5796	112,8	4245,2
2019	16020,6	5 146,80	7017,3	-1420,1	6301,8
2020	13530,1	1	1576,3	-107,9	5773
2021	13723,5	9 862	1779,4	0	6377,3

Bilvosita soliqlar ushbu kategoriyalarning orsida yuqori kor’rsatkichlarga ega bo’lib ushbu jadvalda ham barcha yillar mobaynida eng ko’p ulushga ega bo’lgan.Ushbu soliqlar kategoriyasi 2015-yida (19 193,8) ni tashkil etgan va yakuniy 2021-yilga kelib esa (56 290,5) ni tashkil etgan bu esa qaryib 3 barobarga oshganligini guvohi bo’lishimiz mumkin.Bu ko’rsatkichlar yildan yilga oshib borgan faqat birgina 2019-2020- yillar oralig’ida deyarli o’zgarishsiz qolgan sababi barchamizga ayon bo’lgan Covid 19 pandemiya davrida o’sish miqdori (1.2) ga oshgan.

Bevosita soliqlar ham 2015-yida ikkinchi eng katta davlat byudjeti daromadi hisoblangan ya’ni (8798,4) ni tashkil etgan ushbu turdagi soliqlar ham barcha yilda o’sib borgan va 2018-2019 yillar oralig’ida ikki barobarga oshgan va yil yakunida ya’ni 2021-yiga kelib ushbu ko’rsatkichlar eng yirik davlat byudjeti daromadlari hisoblanga ya’ni 2015-yildan to 2021-yilga qadar qaryib 6.7 barobarga oshgan.
Yuqori daromaddan olinadigan soliq ko’rsatkichlari 2015-yilda (652,5) ni tashkil etgan va 2019-yilda Soliq sohasidagi islohatlar asosida kamaygan va 2020-2021 yillarda (0) ni tashkil qilgan.
Davlat maqsadli jamg‘armalarlarining 2017-2019 yillardagi xarajatlari
3-jadval

T/r	Jamg‘armalar	2017 yil		2018 yil		2019 yil
		mlrd.so‘m	o‘sish (foizda)	mlrd.so‘m	o‘sish (foizda)	mlrd.so‘m	o‘sish (foizda)
1	Pensiya jamg‘armasi	16 622,00	14,8	20 544,10	23,6	26 970,10	31,3
2	Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashishi jamg‘armasi	156,5	-7,9	269,3	72,1	150	-44,3
3	Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi	53,8	25,6	208,2	287	387,2	86
4	Ta’lim va tibbiyot muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg‘armasi	4 222,60	3 barobar	4 222,60	0
5	Respublika yo‘l jamg‘armasi	3 097,20	22,6	4 240,90	36,9
6	Sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg‘armasi	453,8	12,4	553,4	21,9
	Jami	24 605,90	29,6	30 038,50	22,1	27 507,30	-8,4

Bunda mazkur jamg‘armalar hisobidan rivojlanish davlat dasturlariga kiritiladigan xarajatlarni Vazirlar Mahkamasi huzuridagi O‘zbekiston Respublikasining rivojlanish davlat dasturlarini moliyalashtirish jamg‘armasi orqali hamda jamg‘armalar tomonidan investitsiya xarajatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa xarajatlarni moliyalashtirish funksiyalarini Moliya vazirligi hamda tegishli vazirlik va idoralarga yuklatilishi ko‘zda tutilmoqda.

Shunga asosan 2019 yildan boshlab, Davlat konsolidatsiyalashgan budjetini shakllantirishda 3 ta davlat maqsadli jamg‘armalari (Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi, Bandlikka ko‘maklashish davlat jamg‘armasi va Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashishi jamg‘armasi) xarajatlarining ko‘rsatkichlarini tasdiqlash rejalashtirilmoqda.

1. 
   100%
   
2. 
   80%
   
3. 
   60%
   
4. 
   40%
   
5. 
   20%
   
6. 
   0%
   

2016 yil 2017 yil 2018 yil 2019 yil
Davlat maqsadli jamg‘armalar xarajatlari Davlat budjeti xarajatlari


Davlat konsolidatsiyalashgan budjeti

2016 yilda konsolidatsiyalashgan budjetning jami xarajatlari tarkibida davlat maqsadli jamg‘armalarining ulushi 31,7 foizni (18 985,1 mlrd.so‘m), 2017 yilda 33,3 foizni (24 605,9 mlrd.so‘m), 2018 yilda 27,7 foizni (30 038,5 mlrd.so‘m) tashkil etgan bo‘lib, 2019 yilda esa 20,4 foizni (27 507,3 mlrd.so‘m) tashkil etishi kutilmoqda.

Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining 2018 yilda kutilayotgan daromadlari 22 844,7 mlrd.so‘mni (yil boshidagi qoldiqlarsiz), xarajatlari 20 544,1 mlrd.so‘mni tashkil etmoqda.
Ma’lumki, budjet-soliq siyosatining asosiy masalasi taraqqiyotning turli bosqichlarida davlat budjeti xarajatlarning optimal darajasini ishlab chiqishdan iborat. Dunyoda mazkur masala yuzasidan bir qator tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, ularning umumiy xulosasiga ko‘ra, uzoq vaqt oralig‘ida davlat budjeti xarajatlari va iqtisodiy o‘sish orasida statistik ahamiyatga ega bo‘lgan manfiy aloqa mavjud. Shuningdek, ayrim tadqiqotchilar ham borki, ular bunday turdagi manfiy aloqaning mustahkamligi yetarli emas, deb hisoblaydilar.
Davlat budjeti xarajatlari turli darajadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy qarorlar, jamiyatdagi jami talabga ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ham davlat budjeti xarajatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘plab mamlakatlar uchun dolzarb muammolardan biri davlat budjeti xarajatlari, ularning tarkibi, budjet va makroiqtisodiyot indikatorlari nisbati, aholi jon boshiga hisoblagandagi xarajatlari o‘rtasidagi optimal nisbatni asoslash bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar hisoblanadi. Jumladan, taqdim etilgan ma’lumotlarini tahlil etadigan bo‘lsak, yurtimizda dastlabki iqtisodiy o‘sishga 1996 yilda erishilganda davlat budjetining iqtisodiy o‘sishdagi salmog‘i 0,89 foizga teng bo‘lgan bo‘lsa (o‘tgan yilga nisbatan umumiy iqtisodiy o‘sish 1,7 foiz), jami iqtisodiy o‘sishdagi ulushi esa 52,38 foizdan iborat bo‘lgan. 1996-2003 yillar davomida davlat budjetining iqtisodiy o‘sishdagi o‘rtacha hissasi 1,2 foizni (1996-2003 yillar davomida o‘rtacha yillik o‘sish 3,96%) tashkil etgan bo‘lsa, jami iqtisodiy o‘sishda esa 31,14 foizga to‘g‘ri kelgani namoyon bo‘ladi. 2004-2009 yillar mobaynida davlat budjetining iqtisodiy o‘sishdagi ulushi 1,9 ulushni (mazkur yillarda o‘rtacha o‘sish 8,1 foizga teng), jami iqtisodiy o‘sishda esa 23,16 foizdan iborat bo‘lgan. Shuningdek, 2010-2016 yillar davomida mazkur ko‘rsatkichlar mos ravishda 1,6 ulushni (20,1 foiz) tashkil etgan. Tahlil natijasi sifatida mamlakatimizda o‘rta hisobda iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda davlat budjeti 1,1 ulushni, ya’ni umumiy o‘sishni ta’minlash maqsadida taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni orqali YaIMning sof holda 21,1 foizi davlat budjeti hissasiga to‘g‘ri keladi.