Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti «mutaxassislikning nazariy masalalari»

Саволлар.

1. 
   Тарих нима учун ижтимоий фан деб ҳисобланади?
   
2. 
   Тарихда инсоннинг ўрнини қандай баҳолаш мумкин?
   
3. 
   Инсон ва жамият муносабатлари ва аксинча жамият ва инсон муносабатлари тарихнинг муҳим омиллари сифатида қандай баҳоланади?
   
4. 
   Инсоннинг табиат билан муносабатлари тарихий омил сифатида қандай аҳамиятга эга?
   
5. 
   Иқтисодий жараёнларнинг тарихий жараёнлардаги ўрни?
   
6. 
   Давлат ва ҳуқуқ асослари тарихий жараёнда қандай рол ўйнайди?
   
7. 
   Маънавият ва инсонят тарихи ўртасида қандай боғлиқлик бор?
   

Мустақил таълим учун мавзулар:

1. 
   Тарих фанининг ижтимоий моҳияти ҳақида.
   
2. 
   Тарихий тадқиқотларда ижтимоий манфаатлар зиддиятларининг акс этиши.
   
3. 
   Марказий Осиё халқлари тарихида иқтисодий муносабатларнинг ўрни.
   
4. 
   Маънавият ва маданият тарихи инсоният жамиятига хос жараён сифатида.
   

Адабиёт:

1. 
   Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ – Т.: Ўзбекистон. – 1998.
   
2. 
   Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т.: Ўзбекистон. – 2009.
   
3. 
   Исҳоқов М. Марказий Осиё халқлари тарихшунослигининг айрим масалалари. Ўзбек шарқшунослиги: бугуни ва эртаси. Илмий тўплам. Т.: ТДШИ. – 2010. – Б. 169-172.
   
4. 
   Ртвеладзе Э.В., Сагдуллаев А.С. Современные мифы о далеком прошлом народов Центральной Азии. Т.: - 2006.
   
5. 
   Ломберг Карловский К., Саблов Дж. Древние цивилизации ближнего Востока и Мезоамерики. Москва. Наука – 1992. 8-49 бетлар.
   

Алимова Д. История как она есть. Т.1. Т.: Фан. 2008.
Мавзу: Тарихшуносликда «Умумий тарих» тушунчаси
РЕЖА:

1. 
   Тарихшуносликда специфизм-гувоҳлийлик даражаси
   
2. 
   Тарихда моногинезис ва полигинезис
   
3. 
   Умум жаҳон тарих фалсафаси
   

Филология тарихи стихияли бузилишидан тарихни рад этиш келиб чиқади, қайсики, изоҳлаш, ҳужжатлар эвазига мавжуд, уларнинг ташқи кўринишидан олинган ва уларни тарихий маърифатнинг ёрдамчи қуролигача айлантириб, руҳ ривожида яна ва яна қарор топади.

Аммо агар ушбу иложсизлик оқибатини ҳисобдан чиқариб ташласак ва доимий омадсизликга қарамиздан саботлилик билан бундай тарихий методни ушлаб турмоқ, ихтиёрсиз яна бир муаммога дуч келади: асосий ҳолатни ўзгартирмасдан, филологик тарихни ёқимсиз четлаштиришдан ва ички ишонсизликдан холос этишдир. Муаммо нотўғри қўйилган ва ечими ҳам хато тақдим этилган: фикрнинг қизиқувчанлигини ҳиссиётнинг қизиқувчанлигини билсин чалкаштирилган, мантиқий кетма-кетлиги – эстетикага оид.
Шундай қилиб, тарихнинг янги дефакли формаси – шоирона тарихи юзага келади.
Унинг кўп сонли намунаси бўлиб, биз яхши кўрган ва ҳурмат қилган одамларнинг ҳиссиёт уйғотадиган биографияси ва биз ёмон кўрадиган сатирик портретлари хизмат қилади; халқнинг шухратини куйловчи ва мусибатига шерик бўлувчи ватанпарварлик тарихи қайсики, биз унга алоқадормиз, қайғурамиз ва камситувчи, ёлғон, бизга душман бўлган миллат тарих; лебирализм ёки гуманизм ғоялари билан суғорилган умумий тарих; ёки социалист капиталист ҳақида ёзувчи (Маркс ифодаси бўйича). Ғамгин рицар образи ҳақидаги тарих ёки антисемит томонидан ёзилган, қайсики, ҳамма инсон ҳар мусибатида иудейларни айблатди, муваффақиятга эргашиш ва гуллаб-яшнаши учун уларни қувиб юбориш керак деб тушунтирадиган тарих. Шоирона тарих, албатта севги ва кўра олмасликнинг абстракт модуллари билан тугаб қолмайди, аммо, янада мураккаб эволюцион формага ва янада нозик градацияга ўтади, натижада енгил, ғамгин, зерикарли, умидсиз, ҳолсиз, ишонувчан, қувноқ ва ҳоказо шоирона тарих, буни қандай қилиб тасаввур қилишга ожизмиз. Геродот илоҳга ҳасад ҳақидаги романсларни куйлайди. Ливи римликларнинг қаҳрамонлиги ҳақида эпос яратади, Тацит монументал лотин прозасида ваҳима трагедиясини, Елезаветага доир драммасини ёзади, агар янги ва янада янгиларини қараб чиқсак, у ҳолда Дройзен ўзининг лирик интилишларини Македония тарихи формасида кучли марказлашган давлатга қаратади. Македония - ўзига хос қадимий грек Пруссияси, Герот учун истак рамзи сифатида демократик институтлар афина ҳисобланади. Моммзен - Цезар шахси билан гавдалантирилган империя лашкарларини куйлайди. Бальбо ҳамма Италия жанг майдонларида Италия мустақиллиги учун завқ билан жанг қилади. Тьерри учинчи сулола тарихини айтиб буржуазияни шарафлайди, ака-ука Гонкурлар ширин-жўшқин романлар яратади, мадам Пампадур ёки Дюбарри ва Марии Антуанетти образларини тасвирлаб ва матолар ваз фасонлар билан ғояларга қараганда кўпроқ қизиқди, тарихда аёллар, рьцарлар, жанглар ва севгидан маст бўлади.
Шундай қилиб, аслида филологик тарихнинг индифферентлиги олиб ташланади ва тарихий мавзу бўлиб, қадр-қиймат тамойили ва критерияси бошқарувни бошлайди, буни ҳозирги кунда тарихдан методологик ва философлар қаттиқ талаб қилмоқда. Аммо, мен шу вақтгача ушбу тушунчадан унда яширин мужмаллик борлиги сабабли ўзимни четга олиб юрибман, чунки осонгина унга тушиб қолишим мумкин. Чунки тарих худди руҳ тарихи каби руҳ эса на фақат қадр-қиммат, балки ягона бойликдир, бу ҳолатда тарих қиммати бўлишлиги мумкин эмас. Тез орада айнан историографик онгда руҳ ўзини худди фикр каби рўёбга чиқаради, у ҳолда историографиянинг асосий қиммати фикрлар бойлиги экан.
Айнан шу сабабга кўра историографиянинг аниқлик томонли бўлиши мумкин эмас, чунки ҳиссиётнинг бойлиги деб аталади, ҳиссиёт ҳаёт демакдир у фикр эмас ва ана шу ҳаёт ифода топса ва фикрнинг оғирлик тоши остида қолмаса тарих эмас, балки поэзия пайдо бўлади. Шоирона биографияни асл тарихийга айлантириш учун биографлар тез-тез такрорлаганидек ҳиссиёт, кўз ёши, ғазаб каби кечинмалардан воз кечишга тўғри келади ва бурчларни тадқиқод қилиш билан шуғулланиш керак, қайсики, буни ҳикоя қаҳрамони жамоатчилик ёки маданий соҳада адо этган, булар давлат ва инсоният тарихига оид худди шундай ҳар хил катта ёки кичик фактлар ва ҳодисаларни тўплаш, уларда қўлланиладиган ҳиссиёт баҳосини фикр баҳосига айлантириш зарур.
Агар биз ана шу фикр субъективликка кўтарила олмасак у ҳолда бизнинг асаримиз тарих эмас поэзия бўлади, у ҳолда тарихий муаммолар зарурияти қолмайди, тўғрисини айтсак дунёга келмайди, демак, уларнинг туғилишига ҳали эрта. Бу ҳолатда ҳаётга қизиқиш қолмайди, чунки у фикрга айланиб бўлди.
Поэзия дунёсига қадам қўйсак, тарихий муаммолар томонда қолиб кетади, эрудиция ёки филология бизнинг тасаввуримизда булар жўнатиш манзилига айланади, яъни у томонга қолиб кетади, аслида ўтиб кетган этапга айланади. Филология тарихида уларнинг талабига қарамасдан хроника ва маълумотлар ҳамиша тўла пишиб етилмаган, қайта ишланмаган, хом бўлиб қолаверади, олдин хам улар шундай табиий ҳолатда қолади. Аммо шоирлар тарихида улар чуқур маънавий ўзгаришларга дуч келади ёки аниқ қилиб айтсак қолдиқсиз эриб кетади. Тарихчининг келтирган мисолини ҳисобга олмаймиз, чунки унинг нияти кўпроқ бадиий самарадорликга эришиш учун ўзининг хомхаёл ва уйдирмаларини хроника ва ҳужжатлардан олган маълумотларни тарихга кўчиришга ҳаракат қилмоқда, аслида иккиланмасдан алдаш ва сохталаштиришга бормоқда. Шоирлар истографияси тарафдорлари қилаётган иложсиз баҳо бериш элементларни танлаш ва алоқа ўрнатишдадир, улар “манбалардан фикр кўрсатмаси билан эмас, балки ҳиссиёт кўрсатмасига кўра яхшилаб қарасак улар уйдирма ёки ёлғондан фарқи йўқ.
Янги алоқа бу янги фактдир, факт эса ўйлаб топилган. Чунки “манбалардан” олинган маълумотлар доим ҳам керакли манипуляцияга олиб келмайди, автор “solliciter doucement les textes” (агар хато қилмасам тарихчи-шоирлардан бири Ренан) ўзига ана шуни раво кўради, бу қарор қилиш формасида эмас балки фараз қилиш формасида, яъни чалкаштириш фактларга ёлғон деталларни кўшиш.
Шундай қилиб Фоссий ўша грек ва бошқа тарихчиларга эртак айтганда танбеҳ берган. Аммо ҳозирги кунда ҳамма яшириниш кўринишларини жуда қизиқарли ва ибратли қилиб классификациялаш билан тарихчилар фойдаланади, бу тарихчилар энг софдил репутацияга эга бўлиб, шахсий тўқималари, “шубҳасиз”, “айтиш мумкин”, “ўйлаб кўрса бўлади”, “фараз қиламиз”, “чамаси” ва шунга ўхшаганлари ҳам бор. Айрим ҳолларда улар ушбу изоҳларни очиб ташлаб, ўз кўзи билан кўрган одам каби ҳикоя қилишга тушиб кетади бу уйдирма ёки ҳақиқий эканлиги қизиқтирмайди улар уятдан қочиб кета олмайди, агар кимдир бетакаллуфлик билан ent-fant terrible улардан сўрайди: “Сиз буни қаердан биласиз? Буни сизга ким айтди?” Тарихчилар эришган устунликни ҳимоя қилиш учун агар guidguid ҳеч бўлмаса aliguidandendi орқали фантазиянинг бутун бир метологик назарияси яратилган, булар албатта тарихчига керак, чунки у оддий хроникачи бўлиб қолмоқчи эмас, реконструкцияловчи ва интегративли фантазия ёки яна бошқача айтганда тарихий фактларни зарурий тўлдиришда ўзимизнинг шахсий психологик тажрибамиздан ёки психологик билимимиз”дан фойдаланамиз, ушбу назария тарихдаги қиммат назариясига тенг, ҳамда ўзида мужмалликни сақлайди. Шубҳасиз тарихчига фантазия керак; қуруқ танқид, қуруқ баён фантазия аслида ҳосили йўқ; ушбу варақларда мен жуда кўп маротоба ҳодисаларни тирик тасаввур қилишнинг кераклиги ҳақида, чунки бу ҳақда тарих ҳикоя қилади, яна улар интуиция ёки фантазия байроғи остида тасаввур қилиш керак бўлади; бундай рекнострукциясиз ва интегралашсиз бизга тарих ҳақида ёзиш ҳуқуқи берилмаган, уни ҳатто ўқиш ва тушуниш мумкин эмас.
Аммо ушбу фантазия тарихчига албатта керак, лекин у тарихий синтездан ажралмас бўлиши талаб қилинади, у фикр ичидаги фантазияни тасаввур этади, фикр учун унга аниқликни хабар беради, чунки фикр ажратиб ташланадиган тушунча эмас, муносабат баҳолаш эса ноаниқликмас балки аниқликдир. Ушбу фантазияни эркин шоирона ифодалашдан қатиятлик билан чегаралаб ташлаш зарур, бу ерда тарихчининг қулоғига Исонинг тивериад қўлидаги овози чалиниб тургандай бўлади ёки Гераклни Эфис тепаликлари бўйича ҳар кунги сайр қилганида кузатиб юргандай бўлаверади ёки Франциско Ассизский жонажон ватани билан сирли суҳбатини қайта эшитгандек бўлаверади. Бу ерда ҳам шундай савол туғилади: яъни қайси хатосига қараб шеърий тарихни пайқаб олса бўлади, агар бу тарих эмас поэзия бўлса руҳнинг ажралмас формаси, инсон юрагига яқин бўлган? Аммо бу ерда филологик тарихга нисбатан бериладиган жавобга ўхшайди - шу нарса маълумки, бу ерда хато нима қилаётганида эмас, балки унга даъвогар бўлганида бу поэзия эсида эмас, балки у томонидан тарихнинг унвонини ўзлаштиришда яъни шеърий тарихни ҳам терминалогиядаги чалкашликларни. Мен аслида поэзияни қоралаш фикридан узоқроқдаман, чунки у тарихий баён қилиш матосига тикиб қўйилган ва уни тасдиқлайман: юқори ва соф поэзияси ҳамма вақт асосан ҳозирги даврда тарихий китоблардан топиш мумкин. Масалан, эпосни олсак, ҳозирда мавжуд фикрларга кўра, XIX асрнинг иккинчи ярмида Италияда вафот этган эмас, у Ботти, Баноли, Беллини ёки Бандеттинлар “Эпик поэмаларида йўқ бўлиши мумкин эмас, уни узоқни кўра олмайдиганлар классификаторлар адабиётдан излайди, аслида у тарихий ҳикояларда қатнашади. Рисорджименто кўп жиҳатдан поэтик историография у бой чўпчак у ҳали ҳам ҳақиқий тарихчини кутиб ётибди ёки у билан камдан-кам учрашади ва антик ёки ўрта эпосига ўхшаш тасодифан учрашади, аслида маъносига кўпроқ поэзия бўлган аммо томошабинлар қисман уни яратганлар уни тарих деб ҳисоблаганлар. Албатта, мен ҳам шундай тарих ҳақида бошқалар қатори орзу қилиш ҳуқуқига эгаман, айтайлик булардан қайси бири менинг кўнглимга яқин: айтайлик Италияни худди мен хоҳлаган севимли аёлдай, худди қаттиқ қўл нозик онадек, худди ҳурматли момодек тасаввур қиламан, уларнинг қадамларини юз йил давомида кузатгим келади, балки келажакни олдиндан кўра оларман, унинг тарихида севги ва кўраолмаслик, кўнгил истагини яратиш ўзимнинг буюк қаноатланишимга ёруғ персонажни ёруғ ранглар ва қорасига – қора рангларни қўшгим келади, ҳар қандай ўтмишни, ҳар қандай батафсил эслаш – юз тузилиши, ҳаракатлари кўйлаги, турар жойи (бошқалар учун арзимас бўлсада мен учун ушбу аниқ моментнинг батафсиллиги)-шу билан бирга менинг севимли аёлларим ва дўстларимнинг борлигини жисмонан ҳис этиш-биринчидан менинг тарихида бутун бир жамият – иккинчидан бутун бир ҳарам (гарем). Аммо шартлашиб олайлик: қачондир менга ёки бошқаларга тарихни яратиш чеки тушса-бу тарих ҳақиқий бўлиб, поэзия тарихи эмас, у ҳолда мифлардан кўмирлардан, дўстлардан ва жазманларимиздан, симпатия ва антипатиялардан халос бўламиз ва ягона тарихдаги муаммо-руҳ ёки қадр-қиммат муаммосига (ёки, сиз фалсафий бўлмаганлари янада кўнгилга яқин бўлса, маданият, цивилизация, прогресс тушунчаларини таърифлашда фарқ бўлиши мумкин) ва унга фикрга нотўғри кўз билан қарасак; агар кимдир бу соҳага қадам босса, ушбу тепага чиқиб ҳиссиёт ҳақида кўкрагига муштлаб гап отса, унга шундай қулоқ тутамизки, агар у биздан узоқ бизга тегишли бўлмаган нарсалар ҳақида сўзласа, чунки ягона ҳиссиёт қайсики, энди бизнинг кўнглимизни тўлдирадиганлари ҳақиқат ҳиссиёти ва тарихий ҳақиқатни излашга бориб тақалади.