Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti «mutaxassislikning nazariy masalalari»

Мавзу: Тарихшуносликда сохта адабийликнинг таъсири
РЕЖА:

1. 
   Адабий тарихийлик тушунчаси
   
2. 
   Ҳақиқий фикр ва далил, исбот
   
3. 
   Абстракт тарихийлик
   

Ҳозир ўтганлардан қатъий назар “Тарихни” реформа қилиш ҳақида гап кетаётир. Менинг фикримча бу соҳани реформа қилиш шарт эмас. Реформа қилмаслик шу маънодаки. Бу мумкин эмаслик шу маънодаки, бу талаб қандай маъно касб этади яъни тарихнинг янги формасини ёпиштириш керакми ёки ҳақиқий тарихни яратиш керакми ёки ҳақиқий тарихни яратиш зарурияти борми. Тарих бўлган, бор ва доимо бўлади – биз атаган ҳаёт ва ҳозирги замон тарихи; ҳудди шундай бўлган, бор бўладиган ўзгармас хроника, филологик, шоирона ва амалий тарихга қарама – қарши қўяди ёки филологик тарихни шоирона тарихга ёки униси ҳозирги замонникига ва ҳаказо; яхши агар улар Боклюга ўҳшамасада ва инжиқ социологлар ва позихивистлар кейинги ўн йилларда тарихнинг асосий маъносини тушунмасдан тажриба ва кузатувчанликнинг йўқлиги сабабли “Тарихни табиий фанлар билан учраштирди” яъни ахлоқсиз доира ҳукмронлигига тушиб тарихни юқоридаги ўйлаб иш юритадиган формола гротик жиддийлик билан учраштирди. Бошқа томондан тарихда ҳамма реформация ётади, ёхуд ҳар бир дақиқада ўзини такомиллаштиришга, ўзини бойитишга, ўзини-ўзи кенгайтиришга сарфлайди, бу бизни тўла қаноатлантиради, чунки ҳар қандай бизнинг иншоотимиз янги фактларни келтириб чиқаради, янги муаммолар янги қарор қилишларни талаб қилади. Шунинг учун биз ҳамма вақт тарихни янгича баён қиламиз ва бошқача ёритамиз. Бунга Рим, Греция христианлик ва реформация, Франция революцияси, фалсафа, адабиёт ва бошқа тарихлар киради. Аммо тарих ўзини-ўзи ислоҳот қилади, ана шу унинг ўзгармаслиги унинг ҳаракатини ва ривожини белгилаб беради.

Асосли ёки абстрактли реформаларнинг талаби ҳеч қачон тарихий “ғоялар” ислоҳот қийматларини қабул қила олмайди. Бу ҳозир ёки келажакда тарихнинг ҳақиқий маъносини очиб беради деб фараз қилади. Ҳамма вақт ундай ёки бундай маънода шундай тарих ва фикрлаш ёки хроникаси бор тарих ўртасида чегаралаш мавжуд ва бунга мисол бўлиб тарихчиларда учрайдиган алоҳида ўз фикрини айтишда хизмат қилади, бундай чегаралашлар инсон руҳи ўз табиатидан келиб чиқади, бу нарсалар ёзиб қолдирилмаган ёки бу сўзнинг ифодаланиши сақланмаган. Шундай иложсизликдан тарихнинг ўзи ислоҳот қилинади ва ҳар дақиқада бойитилади. Ушбу тушунча ва чегараланиш чуқурлашади, бу ҳақда тарихнинг истиографияси мисолида ишонч ҳосил қиламиз. Бу айрим прогрессга Дионисия Галикарнасский ва Цетерондан Гегел ва Гумбольдтагача амалга ошади. Бизнинг вақтимиз янги саволларни келтириб чиқаради; Бу китобда ана шу саволларга жавоб беришга ҳаракат қиламан, буни амалга оширишда ҳар қандай ўзимга-ўзим ҳисоб бераманки уларнинг кўпчилигига жавоб бера олмайман, кўпи энди пайдо бўлаётгани учун уларга умуман жавоб бера олмайман.
Айрим кишилар тарихий онг орқали келиб чиққан аниқлик унинг фаолияти табиатига нисбатан камида тарихнинг ёлғон формаларининг йўқ қилинишига ёрдам берган деб ўйлайди, лекин тез орада филологик тарих бу хроника ва хужжатлардан иборат эканлигига ишонч хосил қилдик, бу трих эмас, шоирона тарих эса поэзиядир. Тарих эмас “фактлар”, қайсики улвр суянганлари тарқалиб кетиши керак, сохаси эса аста-секин яқин ёки узоқ келажакда ҳаммаси йўқ бўлиб кетганча қисқариб бораверади, бунга милтқнинг пайдо бўлиши билин арбалет йўқ бўлиб кетди, мана кўз олдимизда экипаж (Отараба) ниавтомобиллар сиқиб чиқараётир “факт” ларда сингиб, қолганлари мен айтгандек бошқа даволар билан қолиб кетди. Инсоният вақти билан уларни, крепостной тузумни бошма – бош алмашишни ва бошқа “факт”ларни яъни ўзининг шахсий ўтиш формасини аниқлайди. Аммо хатога йўл қўйиш факт бўлмайди, чунки негатив ёки деалектив вақти тарихнинг тарихига ташланган назар адашиш ҳаракати соғломлаштирилганлигини яна бир бор тасдиқлайди. У Калибан эмас, Ариэль бўлса керак, қайсики нафас олади, хохлаган пайтда қичқиради, ҳаяжонланади аммо тутиб бўлмайди ёки материаллашмаган ўша умумий формасини назарда тутиб қайсилари устида тадқиқот ўтказганимни айтаман хатоси борлари мунозарали, давомийли Исторография Маориф эпохасида анча устун турган ва тарихни памфлетга учратди, бу руҳонийлар ва тиранларга қарши йўналтирилган. Музокара ва давомийлик тўла қондирмаган бўлсада фойдали тарихга талабни оширади ва бу талаб янги историографиянинг яратилишига олиб келади, бу романтизм эпохаси даврига тўғри келади. Ҳеч шубҳа йўқки, соф филологик бўлган тарихнинг тури ҳатоли бўлган, бу асосан Германияда 1820 йилдан кейин ривожланган ва ҳамма жойга тарқалган, бироқ ушбу тарих у ёки бундан фантастик ва олдинги тарихдан қутилиш воситаси бўлди, булар философлар томонидан ўйлаб чиқилган бўлиб, кимдир ундан тарих фалсафасига яна қайтадими ва тенденциозли кўп ҳолларда шоирона тарихнинг яратилиши ҳам хато бўлмаган, бу ҳаётга бир неча бор юқорида қилинган Италия миллий ҳаракати томонидан қайтарилган; аммо шоирона онг, ўзига ўзи хиёнат қилиб, тарихий ҳақиқатга эришишга ҳаракат қилган, ёки эрта ё кеч тарихни пайдо қилиши керак эди, бу тарих ҳаётий қизиқиш билан суғорилган бўлиб, аммо уларнинг қулига айланмаган, ўзини ишқ ва ғазаб шарпаларига топширмаган, буларга кўплаб мисолларни келтириш мумкин. Бизнинг амалий қизиқишимиз (бизнинг ораторлик тарих), бизнинг шахсий эслашимиз (бизнинг филологик тарих), биз хаёлимизда бу ҳамма формаларни енгиб ўтсакда, биз оз-озгина янги, янада чуқурроқ тарихий ҳақиқатни енгиб ўтамиз. Мен юқорида айтиб ўтганимдек тарихда ҳеч нарсани ислоҳат қилиб бўлмайди, абстракт маънода ва абсолют ҳаммасини аниқ маънода ислоҳот қилиш мумкин.