Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti «mutaxassislikning nazariy masalalari»

Мавзу: Тарихшунослик назариясида сохта тарих тушунчаси.
РЕЖА:

1. 
   Тарихшуносликда филологик тарих тушунчаси
   
2. 
   Компелятив тарих тушунчаси
   
3. 
   Тарихшуносликда сохта тарихий воқеаларни англаш
   

Шоирона тарих, яъни поэзия сферасидаги тарих тушунчаси идеал жихатдан анча қуйи поғонада турувчи ёлғон тарих (ёки назарий) формасининг айланиши ниҳоясига етади. Аммо менинг фикримча кўриниб турибдики, етуклик етишмайди, агар мен яна бир тарих формаси деб аталовчи ҳақида гап очмасам, қайсики, қадимда муҳим аҳамият касб этган бўлсада ва ҳатто мос келадиган назария билан таъминланган бўлсада ҳозиргача етарли ролни ўйнайди, айниқса бошқа ном билан юритилсада уст-бошини ва ниқобини алмаштириб туради. Антик даврда ушбу тарих ораторлик (вазхонлик) ёки риторик деб номланади, риторлар (қуруқ нутқ сўзловчилар) ҳар хил ниятларига кўра, ёхуд фалсафани мисоллар ёрдамида ўрганувчилар, ёхуд эзгуликни тарғиб қилувчилар учун, ёхуд энг яхши сиёсий ва ҳарбий институтлар билан танишиши учун, ёхуд оддий ҳузур қилиш учун аталиб қўйилган. Ҳозирги кунимизда нафақат бошланғич мактабларда, балки катта ёшдаги одамларда ҳам ана шундай турдаги тарихга талаб ва таклиф бор, ушбу тарих сиёсат билан чамбарчас боғлиқ, агар сўз сиёсат ҳақида бораётган бўлса ёки дин, фалсафа, адаб ва унга тегишли соҳалар ёки ҳордиқга – масалан аникдотлар тўплами қизиқ ҳикоялар жанжаллар ва даҳшатларга ҳам талаб бор. Мен у тарих ҳақидаги гапираётганим йўқ, бошқалар билан ҳисоб – китоб оладими, аммо бу назарий жихатдан тарихнинг хатога йўл қўйган формаларини ҳисобга олсак бўладими? Реторик тарих тушунчаси чиройли ва эзгуликга йўйилган ёки ҳеч бўлмаса шоирона тарихни таклиф қилади, аммо сиз амалий мақсадлардагина керак бўласиз. Бу мақсад шундан иборатки, бу хафа қилиш ёки қувонтиришга, пушаймон бўлишликни уйғотиш ёки кўнглини ҳар хил томошалар кўрсатиш билан кўтариш, булар ўйинга ўхшаб кетади; ёки онгига тарихий, фалсафий, табиий – илмий ҳақиқатни (movtere, delectore, docere – бундай мақсадни қандай калссификациялашни биласизми?) сингдириш, аммо бу доимо мақсад бўлиб қолади, яъни амалиётга айланади. Шунинг учун ҳам риторик тарих (уни амалий тарих деб атасак ҳам бўлади) икки элемент йиғиндисидан яъни тарих ва амалий мақсаддан иборат бўлади ва улар ягона амалий актга қўшилади. Шунинг учун ҳам бу тарих билан маслаҳатлашиш мумкин эмас, фақат ушбу тарихнинг назарияси билан мулоқот қилиш мумкин. Юқорида қайд қилинган ва қадимда жуда машҳур бўлган тарих назарияси opus oratorium2 каби эди. Ҳар қандай амалий акт, амалий тарих муҳокама қилинмайди, чунки бизнинг ҳар биримиз тарихни ўрганиш билан чегараланиб қолмаймиз, аммо ўзининг фаолиятида руҳланиш ёки бошқаларни руҳлантиришда у ёки бу усулдан фойдаланиш: ҳар қандай китобни ўқиш ва яна қайта ўқиш масалан Катон-кичкина ўзини ўзи ўлдиришга тайёрлашда “Федон”ни ўқиган, бошқалар ушбу мақсадда “Вертер”ни “Ортис”ни Леопардининг “Песнясини ўқиган; одамлар уйғониш давридан XVIII асргача Плутархни ўқиган, улардан бири ёш Босколи, Медисига қарши суиқасдда қатнашганлиги учун ўлим жазосига маҳкум этилганда, охирги соатларда Луке делла Роббиага “Брутани менинг миямдан қувиб юборинглар” деб гапирган. Яъни тарихни қувиб юборинг – ўшасини эмас – қайсики, у ўқиган ва ўйлаб кўрган, бу эса уни жиноят қилишга рағбатлантирган. Аммо, ҳақиқий тарих-Брут эмас, ҳозирги брутларни қўлига ханжар олишини маъқуллаган, аммо Брут ўйга ботиб, хаёллар дунёсида ўз жойини топиб олган. Махсус эслаш давомийлик тарихини рўёбга келтиради, чунки, бир томондан у ўз олдига аниқ мақсадни қўяди, шунинг учун ҳам у ҳиссиёт тарихига айлана олмайди, бошқа томондан тарих ҳам концепциясига тўғри келади, бу тарихни шоирона ва амалиёт тарихлари ўртасига жойлаштириш керак ва бу иккаласининг бирикмасидир. Аммо оралиқ формалари ва маҳсулотларининг чатишуви фақатгина классификатор – эмпириклар ҳаёлида қолади, ҳеч қачон боқий руҳга айланмайди; давомийлик тарихи ёхуд шоирона, ёхуд амалиётли; ўз-ўзидан кўриниб турибдики, бу ўша китобларга таалуқли эмас, бир - бири билан бир вақтнинг ўзида моддий қўшни, бу ҳақиқий тарих ва хроника ва ҳужжатлар ва филологик ва шоирона тарихлар қўни қўшнидир. Ҳақиқатдан поэзияни табиати нозик бўлган томошобинлар яхши кўради ва маъқуллайди, шоирнинг амалий тушуниши ва шоир-тарихчи рад этади, бироқ уларни бу тушунчаларини ахлоқчилар олқишлайди ва қўллаб қуввтлайди, чунки бу эзгу тушунчалар, агар эзгу ҳаракатларга олиб келаса: адвокатлар гуруҳи нима деб маслаҳат беришидан қатъий назар, ҳаммага маълумки, жамоатчилик ҳаётида виждоним адвокатсиз ва ақлли ораторсиз имкониятга эришиб бўлмайди. Худди шунингдек Рим эпохаси даврида ҳам амалий тарихдан воз кечиб бўлмайди, қачонки, ахлоқий образ сифатида ҳукумронлар саркардалар ва қаҳрамон аёллар портрети намоён қилинган бўлсада, ҳатто ўрта асрда тарбиявий намуна қилиб муқаддас илоҳий хизматчилар яшаш шароити саҳроларда яшириниб юрган тарки дунё қилганлар ёхуд жасур рицарлар қаҳрамонлиги, бизнинг замондошларимизга намуна сифатида эргашишга лойиқлари биографик “афсона”га айланганлари кашфиётчилар ва миллиардерлар эди. Тарбиявий тарих мавжуд бўлиб, аслида маълум амалий ёки одоб ахлоқга доир кўрсатмаларни ташкил қилишга кўмаклашади, ҳар бир Италияликга маълумки, Рисорджименто тарихи эпохасида Коллетты, Рисорджименто тарихи эпохасида Коллетты, Бальбо ва шунга ўхшаганлар қандай ёрдам қўлини чўзганлар; ҳар ким китоб ўқиган, қайсики, руҳини кўтарди ва Ватанга ўзининг шахрига, ўзининг черковдаги қўнғироғига муҳаббатни пайвандлади.
Ахлоқдан кетаётганлари, тарихдан эмас, бўлса ҳам муҳимдек туюлади, у ҳам хурофотга олиб келмайди, тарихни ёзганда (худди поэзиядаги каби) ахлоқий, педагогик тааллуқлиги бор, у шундай педагогик амалга оширишда, яъни “тарихни ўқитиш”, бир вақтнинг ўзида тарихни худди фикрлаш, тарихни поэзия, филология ёки акт деб тушунсак, у ҳолда “Тарих” шубҳасиз тарбиявий жараёнда иштирок этади ва у биргина формада эмас, балки ҳамма ушбу формаларда иштирок этади, бу ҳолатда унинг ягона тарбиявий таъсири фикрни ривожлантириш ва такомиллаштиришдан иборат бўлади.