|
Mavzu: Tarixshunoslikda ijobiy xususiyatlar.
1.Amaliy va tanqidiy tarixshunoslik.
2.Tarixda dalil-isbotlarning o‘rni.
3.Tarixda yaxshi va yomon tushunchalari.
Biroq universal san’at va universal huquq xom xayolligi tushunchasi aniq san’at va aniq huquqning ichki universalligiga putur etkaza olmaydi (misol uchun, “Ilida” yoki Rim oila tuzuklarning). Xuddi shunday butunjahon tarixini rad etish tarixdagi umumiy bilimlarni rad etish degani emas. Bu erda yana Ilohga nisbatan yakuniy hodisalarning cheksiz qatoridan topish befoyda bo‘lgan, lekin bu qatorning har bir kesmasida topish mumkin bo‘lgan narsalarni takrorlash kerak: Und Du bistganz vor mir!5 SHaxsiy va yakuniy o‘z shaxsiyligi va xususiyligida fikr bilan determinatsiya qilingan, chunki bir vaqtning o‘zida xususiy shaklida umumiy kabi o‘rganiladi. YAkuniy va xususiy sof ko‘rinishda faqat abstraksiyada mavjuddir: aytaylik, individuallik sohasidaga tegishli bo‘lgan she’riyat yoki san’atda, abstraktning yakuni yo‘q, lekin bevositalik yakuni bor, ya’ni cheklilik va cheksizlikning uzluksiz birligi, ular fikr sohasida farqlanadi va shu yo‘l bilan birlikning yanada yuqori shakliga etadi.
Tarix – bu fikr va binobarin, barchaga baravarlik to‘g‘risidagi, uning aniqligidagi umumiylik to‘g‘risidagi fikr va uning xususiy bilan determinatsiyalanishi shundan. Barchaga baravar bo‘lgan hodisa kabi qabul qilinishi mumkin bo‘lgan, befarq bo‘lib tuyulishiga qaramasdan barchaga baravar bo‘lmagan hodisa yo‘qdir.
Tarixni ifodalashning eng oddiy, ya’ni asosiy shakli individual va umumiylikning uzluksiz sintezini anglatuvchi mulohazadir. Saqlash kerak bo‘lgan eski maktab terminologiyasida individuallik mulohaza sub’ekti hisoblanadi, umumiylik esa uning predikati deb ataladi. O‘z mulohazasida o‘z fikriga amal qiluvchilar uchun tarixning asl sub’ekti predikat hisoblanadi, asl predikat esa – sub’ektdir; boshqacha qilib aytganda, mulohazada umumiylik individuallashtirish yo‘li bilan aniqlanadi.
Ehtimol, bu holat go‘yoki donishmandona falsafiy noziklik kabi tuyuladi, lekin uni shak shubhasiz qilish mumkinki, faylasuflarning boshqalardan farqli buyumi bo‘lish ehtimolidan to‘xtasin, ta’kidlash kerakki, hech bir aqli bor kishi she’riyat tarixi sub’ekti nima, degan savolga javob bermaydi: Dante yoki SHekspir, italyan yoki ingliz she’riyati yoki bizga tanish bo‘lgan she’rlar to‘plami, u javob beradi: SHe’riyat, ya’ni hammaga birdek tegishli bo‘lgan; ijtimoiy va siyosiy tarix sub’ekti haqida mulohaza qilib, Gretsiyani ham, Rimni ham, Fransiyani ham, Germaniyani ham, hatto ularni birgalikda olib ham aytmaydi, balki shunday deydi: barchaga birdek tegishli bo‘lgan Madaniyat, Sivilizatsiya, Taraqqiyot, Ozodlik yoki boshqa narsa.
Va bu erda falsafa va tarixning o‘xshashligini tan olishga to‘sqinlik qiluvchi bir og‘ir toshni yo‘ldan yo‘q qilish kerak: bu fikrni yangilashga, ko‘rinishini o‘zgartirishga va mustahkamlashga yordam bergan batafsil argumentatsiyani kitobxon mazkur asarning boshqa tomidan topadi. Uni tushunish, biroq ko‘pincha qiyinchiliklar bilan uchraydi va ichki batafsillikk emas, balki mantiqiy majburiylikka tayanadi; bu qiyinchiliklar sababini izlab, men bittasini topdim, u menga prinsipial va asosiy bo‘lib ko‘rindi va u tarix konsepsiyasida jonli va zamonaviy tarix kabi emas, balki o‘lik va o‘tgan tarix kabi, xronika kabi berilgandir (bilishimizcha, xronikaga yaqin bo‘lgan falsafiy tarix kabi).
O‘zgarmas dalil mavjud:arang tarix xronikaga aylanadi, falsafaning u bilan birligi ixtiyorsiz tarqaladi. Agar xronikani uning amaliy va mnemoniy vazifasiga kiritadigan bo‘lsak, tarixning vazifasini abadiy haqiqatni anglashgacha ko‘tarsak, shunda tarix yana falsafa bilan umumiylikka ega bo‘ladi, bu o‘z navbatida aynan abadiy haqiqatni fikrlash bilan shug‘ullanadi.
Agar g‘oyalar va dalillar dualizmini enga olgan bo‘lsak, verities de raison va verities de fait falsafa to‘g‘risida g‘oyalar mushohadasi kabi fikrlash bilan birga yoki verities de raison, tarix to‘g‘risida esa – o‘ylanmagan, qayta ishlanmagan dalillar to‘plami to‘g‘risidagi kabi, verities de fait, bu dualizm o‘zining jonli ekanini quyidagi tasdiqda namoyish etdi: “le proper de I`histoire est de s avoir, le proper de la philosophic de comprenre”, bilimni tushunchadan va tushunchani bilimdan bema’ni ajratish, insonni uning nazariy qobiliyatini quvonchsiz ikkilanishiga olib keladi. Aynan bu dualiz va uning g‘oyaviy oqibatlari, balki haqiqiy bo‘lmagan falsafa esa falsafa yuritishda etilmagan chiranishlarning abadiy manbaidir, ular sehirli doira ichida bo‘lganida din deb ataladi, uning tashqarisida bo‘lganida mifologiya deb ataladi.
Voqelikning va falsafaning immanent xarakterini tinch qo‘yish va transsendentlikka qarshi polemikani olib borish shartmi? SHubhasiz, arziydi, lekin men, bu erda va hozir bu kabi ehtiyojni sezmayapman.
SHu kabi, to‘g‘ri tushunilgan tarix umumiy tarix g‘oyalarini yo‘q qilgani kabi, immanent falsafa ham o‘zining tarix bilan solishtirilganida umumiy falsafa g‘oyalarini yoki berk tizimni yo‘q qiladi; ikkala rad etishlar bir biriga to‘g‘ri keladi va birga qo‘shiladi (chunki ham berk tizimlar, ham umumiy tarixlar kosmologik romanlar kabidir) va ikkalasi ham zamonimizning “umumiy tarixdan” va “yakuniy tizimdan” chegaralanish g‘oyalarida empirik aks etadi, ham unisini, ham bunisini kompilyatorlarga, barcha navdagi dindorlarga beradi. Bunday g‘oya oxirgi buyuk falsafa – Gegelning falsafasiga kiritilgan edi, lekin eski sxemalar qarshiligiga uchrab amalga oshmay qoldi: natijada bu falsafiy tizim ham kosmologik romanga kiritildi.
XIX asr boshlarida oddiy ko‘ngilga kelishlar, XX asr boshlarida qat’iy ishonchga aylandi: aynan umumiylik muammosiga bo‘lgan bunday yondashuv nafaqat uning o‘rganilishini ta’minlaydi, dinamik forma bilan birga bilimga uzluksizlikni xabar qiladi. SHunday qilib, dolzarb tarixga aylangan tarix hamma narsani bilmaslik qo‘rquvidan ozod bo‘ldi: u o‘rganilgan yoki endi o‘rganilishi uchun o‘rganilmagan, tarixiy falsafa bo‘lgan falsafa esa abadiy erishib bo‘lmas, yakuniy haqiqat oldidagi umidsizlikdan qutildi. YA’ni ikkalasi ham “o‘zidagi buyumlar” tasavvurdagi qiyofadan ozod bo‘ldi.
\
Do'stlaringiz bilan baham: |
