166
Shunday qilib, axloq insonning go‘zal yashashini, eng avvalo, o‘zi uchun
yashashini ta’minlashi kerak. Fazilat ‒ insonning noyob individualligi. O‘z indivi-
dualligini namoyon eta olgan odamgina fazilatli hisoblanmog‘i lozim, zero, inson-
ning hayoti hamma narsadan ustun va qimmatlidir. Fromm o‘z axloqiy qarashlarini
ana shu nuqtayi nazardan turib o‘rtaga tashlaydi va himoya qiladi.
Frommning fikriga ko‘ra, yovuzlik faqat insoniy hodisa. U ‒ insoniylik hola-
tidan ortga qaytish, insonga xos aql,
muhabbat, erk xususiyatlarini yo‘q qilishga
bo‘lgan intilish. Ayni paytda, u fojiaviy holatdir. Chunki inson, hayvoniy darajaga
qaytsa-da, u biror-bir soniya odam ekanini unutmaydi, demak, yovuzlik masalani
hal qilishning yo‘li sifatida uni hech qachon qoniqtirmaydi. Insonning yovuzlik
holati ‒ o‘zini ezib turgan insoniy turmushi og‘irligidan ozod bo‘lishga fojiaviy
urinishi tufayli ro‘y beradi, u o‘zini yo‘qotishdan iborat. Ezgulik bizning mavjud-
ligimizni tobora mohiyatimizga
yaqinlashtirib boradi, yovuzlik esa turmushimiz
bilan mohiyatimizning o‘sib boruvchi begonalashuvi demakdir.
Erix Fromm muhabbat muammosiga ham juda katta e’tibor beradi.
Muhabbat, bu ‒ har biri o‘zligini saqlagan holatdagi ikki kishining birlashuvi.
Muhabbat bu ‒harakat, orom emas, faollik ‒ kuzatish emas. Sevish ‒ olish emas,
berish. Sevgida inson o‘zi uchun eng bebaho bo‘lgan hayotining bir qismini ‒
hissiyoti, bilimi, kechinmalarini o‘zgaga bag‘ishlaydi. U buni o‘rniga nimadir olish
uchun qilmaydi, ana shu “bag‘ishlash”ning o‘zi nafis bir lazzatdir. Alloma
faylasuf, yuqorida ta’kidlaganidek, muhabbatni g‘amxo‘rlik, mas’uliyat, hurmat va
ilm unsurlaridan iborat deb bilar ekan, mas’uliyatga o‘zgacha e’tibor bilan qaraydi.
Fromm mas’uliyatni odatda qabul qilinganidan boshqacharoq tarzda talqin etadi.
Odatda mas’uliyat deganda, chetdan yuklangan, ya’ni
odamga boshqa kishilar,
jamiyat va hokazolar tomonidan taklif etilgan, uqtirilgan yoki majburan bo‘yniga
qo‘yilgan qandaydir bir narsa tushuniladi. Fromm esa mas’uliyatni mohiyatan
qalbning xohishi bilan bog‘liq emin-erkin holat, deydi. Mas’uliyatni his etish bu ‒
boshqa mavjudotning ehtiyoji va talabiga “labbay” deb javob berishga tayyor
turish. Shunday qilib, mas’uliyat kimgadir g‘amxo‘rlik qilish bilan bog‘liq. Boshqa
tomondan faylasuf mas’uliyatni hurmat bilan bog‘laydi. Hurmat bu ‒ qo‘rquv yoki
qo‘l qovushtirish emas, u insonni qanday bo‘lsa, shunday qabul etishni talab etadi.
Frommning fikriga ko‘ra, industrial jamiyatda haqiqiy muhabbat kamdan-
kam uchraydi. O‘z farzandlarini tom ma’noda sevgan ota-onalar ham umumiy
qoidadagi istisnodir. Nikohda esa muhabbat
deb butunlay boshqa sabab, boshqa
his-lar tushuniladi. Unda hatto sevgi tasavvuri ham buziladi. Bu aynan inson o‘zini
muhabbatning “mo‘jiza qushi”ni qo‘lga kiritdim deb hisoblagan paytda ro‘y
beradi. Muhabbatning yo‘qolishiga go‘yo muhabbatni qo‘lga kiritib olish mumkin
degan noto‘g‘ri tasavvur olib keladi. Shu bois ko‘p hollarda muhabbatdan
boshlangan nikoh ikki egalik qiluvchining, juftlashgan ikki xudbinning
hamdo‘stligiga aylanadi. Biroq muammo nikohda emas,
balki ikki tomon
shaxsining iste’molchilik xususiyati bilan bog‘liq. Muhabbatga mavjud bo‘lish,
o‘zini ifodalash qobiliyati tarzida emas, balki ma’budga qaragandek munosabatda
bo‘lish ana shundan kelib chiqadi. Shu bois, birga yashashning tizimini
o‘zgartirishga, ya’ni ko‘pxotinlilik, jazmanbozlik, jamoaviy jinsiy aloqa va
167
hokazolarga intilish ‒ bor-yo‘g‘i, haqiqiy muhabbat qiyinchiliklarini yengib o‘tish
uchun yo‘l qidirish. Agar inson o‘z “yarmini” topish va sevish baxtiga erishsa, u
boshqa juft izlashga
hech qachon intilmaydi, butun borlig‘ini o‘z seviklisiga
bo‘lgan muhabbatga bag‘ishlaydi. Umuman, Fromm taqdim etgan shaxs tizimida
muhabbat diniy hissiyot va dunyoqarash bilan birgalikda markaziy o‘rinni
egallaydi.
XX asr axloqiy tafakkurida chuqur iz qoldirgan falsafiy-axloqiy yo‘nalish-
lardan yana biri ekzistensiyachilikdir. Ekzistensiyachilik insonni, eng avvalo, o‘z
hayotini insoniylik vazifasini bajarish uchun qurbon qilgan mavjudot sifatida olib
qaraydi. Bir jihatdan bunday qarash an’anaviydek, barcha asrlarda ham ilgari
surilgan nuqtayi nazardek tuyuladi. Aslida esa unday emas.
Olmon faylasufi Martin Haydegger (1889-1976) ekzistensiyachilikning
asoschisi hisoblanadi.
Ekzistensiyachilik Haydeggerdan so‘ng, ikki yo‘nalishda –
diniy va
dahriylik yo‘nalishlarida davom etdi. Diniy ekzistensiyachilikning eng yirik
namoyanda-laridan biri olmon faylasufi
Do'stlaringiz bilan baham: 
