Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

11.2. Ustozlarga baishlangan yodnomalar
XV asr 80-yillarining oxiri 90-yillarning ibtidosi Alisher Navoiy uchunkattayqotishlardavribldi. 1489-yilda 14-15 yoshlarida tanishib "iltifoti zotiysi (shaxsiy iltifoti) bu faqir bila bor erdi va farzand der edilar",-deya keyinchalik kinch bilan xotiralar bitgan shoir ota maqomidagi aziz kishisi Sayyid Hasan Ardasherdan bir umrga ajraldi. "Alar tariq va ravishi bu faqirni andoq shefta qildikim, bir kun alar mulozamatia yetmasam erdi, sabr-u toqatim qolmas erdi va alar ham kelib ahvol srarlar erdi: "Tashvishe blmamish blaykim, bukun sendin xabar topa olmaduk",-tarzida ma'naviy-ruhiy jihatdan nihoyatda bir-biri bilan yaqinlik tuygan bu ikki nozik qaib sohiblarining manguga qadar zaro vidolashishlari, shubhasiz, katta yqotish bldi. 1492-yil 8-noyabrda shoirning mehribon ustozi va hamdardi, samimiy maslahatchisi Abdurahmon Jomiy, 1493-yilda qirq yillik qadrdoni Pahlavon Muhammad ham bu foniy dunyoni manguga tark etishdi. Alisher Navoiy XV asr Xuroson mamlakatining adabiy, ma'naviy-ma'rifiy hayotida juda yuksak mavqega ega blgan bu ulu zotlarning nomlarini abadiylikka muhrlash, ularning yuksak insoniy fazilatlarini ibrat namunasi sifatida krsatish maqsadida «Xamsat ul-muttahayyirin» (1493-1494), «Holoti Pahlavon Muhammad» (1493-1494) va «Holoti Sayyid Hasan Ardasher» singari yodnomalarni ijod etdi. Ushbu asarlar Navoiy davri nasriy uslubining qonun-qoidalari asosida yozilgan blib, ularda rni bilan she'riy parchalar, hikoyat va rivoyatlar keltiriladi. Yodnomalardagi ijodkor mushohadalari, asar qahramonlari bilan boliq badiiy lavhalar axloqiy-ta'limiy mohiyat kasb etishi bilan qimmatlidir. Nuriddin Abdurahmon Jomiy vafoti munosabati bilan yozilgan «Xamsat ul-mutahayyirin» asari asosida aytilgan fikrlarni quwatlantirishga harakat qilamiz.
Abdurahmon Jomiyning vafoti Alisher Navoiy uchun katta yqotish, behad judolik edi. Uning ruhiyatida qzalgan tfon, ayriliq, soya solgan iztirob asarning debochasidayoq seziladi. «Agarchi ahli olama motam yuzlandi, ammo sohib motam bu nomurodi sgvor erdim va soyir avlodi odama azo voqe' bldi va lekin sohib azo bu noshodi ta'ziyat shior erdim» (15. 8). Asar nomidagi xamsa - besh raqami uning tarkibiga, tuzilishiga tegishli. Ya'ni yodnoma muqaddima, uch maqolot va xotima—besh qismdan tashkil topgan. Muallif bu haqda quyidagilarni yozadi: «...chun bu risola xayola keldi, binosin bir
muqaddima va uch maqola va bir xotimaa qyuldi va besh dafa szakim, quvchilara kp mujibi tahayyur erdi», Xamsat ul-mutahayyirin» tasmiya qilindi» (15, 8). Ayonlashadiki, asarning «Besh hayrat» tarzida nomlanishi uning tuzilishiga ishoradir.
Asarning muqaddimasida Abdurahmon Jomiyning tarjimai holi, shajarasi, tahsil yillari, yashash manzillari haqida fikr yuritiladi. Alisher Navoiy rtaga qyilgan mazkur masalalarni yoritishda aniq hujjatlaiga, Abdurahmon Jomiyning z asarlariga tayanadi. Ma'lumki, fors-tojik adabiyotining buyuk allomasi o*z vafotidan besh yil oldin «Rashx ul-bol» («Yurak tomchilari») sarlavhali holiya qasidasini yaratgan edi. Muqaddimada ana shu manzumaga tez-tez murojaat qilinadi.
Yodnoma muallifi ustozining inson, olim, shoir va jamoat arbobi sifatida shakllanish jarayoniga, mudanis va madrasalar qurshovida tgan yillari tafsilotiga jiddiy e'tibor qiladi. Muqaddimadagi ayrim ishoralar Abdurahmon Jomiy Allohning xos bandalariga krsatayotgan inoyatlaridan bebahra blmagan, degan xulosaga kelishga imkon beradi.
«AIar trt yo besh yoshlarida,-yozadi Alisher Navoiy asar muqaddimasida,-emdi maktaba borur vaqtlari emish, hazrati Mavlono (Faxriddin Lristoniy) alarni z qoshlarida lturtub, barmoq ishorati bila havoga mashhur otlarni: «Umar» yo «Ali»dek bitir ermish va alar taammul bila qir ermishlar va hazrati Mavlono alarning tufiiliyatda bu nav' zehn-u va zakosidin mutabassim, mutaajjib blur ermishlar» (15, 10). Abdurahmon Jomiy tahsil yillaridayoq naqshbandiya xojalari ta'sirida tarbiya kradi. Shayx Bahouddin Umar, Boyazid Puroniy, Muhammad Asad ta'limotlari bilan voyaga yetadi. «Qutbi tariqat va avsi haqiqat» Mavlono Sa'diddin Koshariyga katta ixlos qydi, uni zining ma'naviy piri sifatida tanidi. Muhammad binni Hasan binni Abdulloh binni Tovus binni Hurmuz binni Shayboniy Nuriddin Abdurahmon Jomiyning zi ham keyinchalik naqshbandiya xojalari silsilasigaqshildi.
«Xamsat ul-mutahayyirin»ning awalgi maqoloti ikki hikmat sohibi rtasida kechgan aroyib voqealar, hayratli holatlar, latif saiguzashtlarni zida imijassam etgan hikoyatlardan tuzilgan. Bunday lavhalarning Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar taqdirida kpIab sodir blganligi tabiiydir. Asar muallifi ulardan n yettitasini tanlab quvchilariga taqdim etadi. Aytish joiz, mazkur lavhalar turmush ikir-chikirlari, shaxsiy xudparasdik doirasida ralashib qolgan emas. Ularda katta axloqiy, taibiyaviy, adabiy mavzulaiga daxl qilinadi, latif tabassum, nozik mutoyiba, lutf va
muloyim qochirimlarni qIlash orqali hayotda kuzatiladigan illatlar ustidan kulinadi. Ayrim hikoyatlarda topqirlik, zakovat, badihagylik qadrlanadi. Shuningdek, AHsher Navoiy va Abdurahmon Jomiy rtasida qizin ijodiy musobaqalar, zaro ruhlantirish, aql va zehnni charxlashga xizmat qiluvchi sinovlar bIib turganligi anglashiladi.
Jomiy va Navoiyning ttiz yildan ziyodroq muddatga chzilgan hamkorlik tarixida turli sahifalar, ibrat olsa, ei^ashsa arzigulik an'analar nihoyatda kp. Ayni zamonda poklik, halollik, iymon va diyonatgina hukm surishi mumkin blgan ijod olamida kuzatilmagan yoxud karayob hodisalar bu ikki alloma tajribasida namoyon bladi. Aytilgan muddao tasdii uchun awalgi maqolotning hikoyatlariga murojaat qilaylik. Sulton Muzaffar Husayn Mirzoning boshiga musibat tushadi. Uning li Alimad Husayn vafot etadi. Ta'ziya izhor etmoq uchun Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar «Boi safed»ga borishadi. Alisher Navoiy shu musibat munosabati bilan yozgan marsiyasining mana bu satrlarini sha davrada astagina Abdurahmon Jomiy quloiga qib beradi: Gar sham' murd, mehri falakro mador bod, Gar qatra rext, obi baqoro qaror bod.
Ulu zbek shoirining mazkur bayti Jomiy ijodiy imkoniyatlarini ilhomlantiigan va u qooz hamda qalam srab olib, quyidagi misralanii sha azo dasturxoni atrofida yozib, Alisher Navoiyga qib bergan. Farzand mevayest zi shohi daraxti umr, Gar z-on ki meva rext, shajar poydor bod (16.20). Mjizani qarang, mushoira udumiga qafiy rioya qilingan va Alisher Navoiy matlaiga munosib javob bayti vujudga kelgan. Har ikki bayt satrlaridagi mazmun va hatto tashbehlar ham oyat uyun. Alisher Navoiy matlaida tazod she'riy san'atining chiroyli namunasi qllangan. Birinchi satrda olamni tark etgan il - chgan shamga, ota esa falakda kezuvchi va mangulikka daxldor Quyoshga qiyoslanadi. Albatta, bu bilan zbek shoiri Muzaffar Husaynni Jmas zot darajasiga ktarmoqchi emas. Balki uning hayoti ham tabiatda amal qiladigan qonuniyatga asoslangan. Quyosh—yodu va nur manbai. Farzandning bunyodkori esa ota va onadir. Ular bardam-baquwat blishsa, yana farzandlarning paydo bolishi tabiiydir. Ikkinchi satrda ham sha san'at va mantiq rishtasi izchil amal qiladi. Farzand -ota jismining qatrasi. Ota vujudida sha qatralar boqiy blsa bIgani, tkilganlar-lganlar rnining qoplanishi muqarrardir. Matla' zamirida donishmand xalqimizning insonparvarlikka asoslangan urflari, taskin-tasalliysi yotadi. Chunki ta'ziya
izhor etishdan murod, marhum xotirasini shod qilish bilan birga, tiriklarga ruhiy madad, dalda berish, hamdardlik bildirishdir. Zotan, manguga ketganlar qaytib kelmaydi. Yangi tuilganlar esa z nom-u nasibasi, taqdir-u tarixi bilan yoru dunyoga ko'z ochadi...
Abdurahmon Jomiyning bayti ham javobiya aytilayotgan satrlar ynalishida va ancha rangin chiqqan. Uning talqinicha, ota daraxt, farzand shu umr daraxti shohlarining mevasidir. Zero, daraxt shoxlari va samaradorligi kp jihatdan uning parvarishi hamda yashovchanligiga boliq. Umr uzoqqa chzilsa, bardamlik poydor falsa, shox ham, hosil ham serob bladi. Modomiki shunday ekan, daraxt shoxlaridan hosilning bemavrid tkilishidan ksinish yaramaydi. Manba—asos omon blsa, yana son-sanoqsiz mevalarning tuilishi tabiiiydir. Tahlil etilgan she'riy misralarning yana bir jihatini aytmay iloj yq. Jomiy va Navoiylar qHagan tashbehlarning zamini mustahkam. Badiiyat hayot haqiqati talablariga rost keladi. Krinadiki, bir-birini qalb-qalbdan his etmay, badiiy tafakkurda mushtaraklik tuymay turib, bunday hamohang she'riy misralarni yaratish imkondan tashqaridir. IkkincMdan, ayni misralar har qanday quvchida qiziqish uyotadi, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar rtasida kechgan samimiy va sadoqatli birodarlikdan ibrat olishga undaydi.
Yodnomaning ikkinchi maqolati Jomiy va Navoiyning maktublaridan tuzilgan. Bu ikki hikmat sohibi rtasidagi insholar — mimshaotning kp blganligi shak-shubha tudirmaydi. Asar muallifi ularning barchasini keltirishdan saqlanadi. Saralaydi, baoyat muhim va hayratangiz hisoblanganlarinigina ikkinchi maqolatga kiritadi. Shunday qilib, yodnomadan n bir ynaltirilgan va javob maktublari (jami yigirma ikki) rin olgan. Snggi maqolatdagi ma'lumotlar Abdurahmon Jomiy ijodiyotini rganishda qanchalik ahamiyatli blsa, navoiyshunoslik uchun ham shu qadar zamrdir. Chunki ushbu maqolatda Jomiy qalamidan chiqqan talay asarlarning «tarjimai holi» berilgan. Xuddi shunday gapni Alisher Navoiyning aksariyat badiiy yaratmalari xususida ham aytish joizdir. Ikki ulu ijodkor rtasida kechgan beubor birodarlik, xolisona ijodiy mushoiralar sha nodir durdonalarning doyasi bo⁽lib xizmat qilgan. Maqolat boshidayoq Alisher Navoiy Abdurahmon Jomiyning katta-yu kichik ttiz olti asari ryxatini ilova qilar ekan, «bu faqir alar tasnifia sabab va ta'lifig'a bois blubmen va bu ma'ni kprak kutub va rasoilda mazkurdir»,-deya ta'kidlaydi (15-48).
«Xamsat ul-mutahayyirin»ning xotimasi garchi hajm jihatidan
ixchamdir, ammo qamrovi nuqtai nazaridan ancha klamli. Xotima awalida Abdurahmon Jomiy huzurida yoxud ishtirokida qilgan asarlar, risolalar ryxati keltiriladi. Aruz, qofiya, muammo, tasawuf ta'Hmoti va tarixi, ilohiyotga atalgan bunday risolalar soni n beshga yetib qoladi. Bular ttiz yildan kproq davr ichida kechgan bahamjihat hayot, muhokama-munozara, bamaslahat ijod ayyomining hosilasidir. Xotimada yana besh hikoyat ham ilova qilingan. Mazkur lavhalarda Abdurahmon Jomiy tabiatida mavjud blgan karomatlar haqida fikr yuritiladi. Xotima oxirida Nuriddin Abdurahmon Jomiy vafoti, dafn marosimi tafsilotlari va Alisher Navoiyning shu munosabat bilan yozgan marsiyasi matni keltiriladi. Ustod Sadriddin Ayniy mazkur marsiyani «Eng jonsz chiqqan asar» sifatida qadrlagan. Darvoqe , ulu shoir Alisher Navoiy qalamida sayqal topgan mazkur asarni qancha madh etsa, shuncha oz.