Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

«Tarixi anbiyo va hukamo» (Payambarlar va faylasuflar tarixi). Bu asar hijriy 890-904 (melodiy 1485-1498) yillar oraliida yozilgan blib, u bashariyatni iymon-e'tiqodga daVat etuvchi, zlarining hamida axloqi, yuksak insoniy fazilatlari bilan kishilarga rnak bluvchi, hayratomuz mjizalari bilan Allohning bir-u boriigi, yagonaligiga iymon keltirishga undovchi payambarlar va ilm-u hikmat sohibi blgan donishmand-faylasuflar hayotining ibratli lavhalari, hikmatli szlaridan tarkib topgan. Ma'lumki, payambarlar tarixiga oid rivoyat-u hikoyatlarai zida mujassamlashtirgan asarlar Alisher Navoiy davriga qadar ham yaratilgan. Jumladan, «Tarixi Tabariy», «Tarixi Banokatiy» singari mtabar manbalarda ba'zi podshohlarning yurishlari bilan bir qatorda payambarlar qissalari ham keltiriladi. Shuningdek, Nosiruddin Rabuziyning «Qisasi Rabuziy» asari turkiy adabiyotda ayni mavzuga baishlangan eng yirik nasriy asar sifatida ma'lum va mashhurdir. Alisher Navoiy ham bu mavzuga murojaat etib, turkiy xalqlarni ulu nabilar hayoti bilan boliq qissalar va hakimlarning purma'no fikrlaridan bahramand etishni ulu saodat deb bitadi.
«Tarixi anbiyo va hukamo» ikki qismdan tarkib topgan. Asarning dastlabki qismida Odam alayhis-salomdan boshlab Nuh, Ismoil, Ya'qub, Yusuf, Muso, Horun, Sulaymon, Iso, Luqmoni hakim singari ulug* payambarlar hamda As'hobi qahf voqeasi haqida ma'lumot beriladi.
Asarning payambarlar tarixiga baishlangan dastlabki qismi Odamning yaratilishi voqeasi bilan boshlanadi hamda «As'hobi qahf va ba'zi mutafarriq axbor» bayoni bilan nihoyalanadi. Anbiyolar haqidagi

qissalar uslubining sodda va ravonligi, xalq ozaki badiiy ijodiga yaqinligi bilan ulu adibning boshqa nasriy asarlaridan farq qiladi.

Asarda nomlari keltirilgan payambarlar bilan boliq voqealar dastlab muayyan qahramonni tanishtirish mazmunidagi boshlanma bilan ibtido topadi. Adib ularni tanishtirish jarayonida turli manbalardagi ma'Iumotlarni quvchiga yetkazishga harakat qiladi. Jumladan, Luqmoni hakim haqidagi bir-birini inkor etuvchi quyidagi fikrlar asarda z ifodasini topgan: «Ta'rix ahlidin ba'zi ani hukamo silkida mazkur qilibdurlar. Va kprak el ani payambar debdurlar. Va ba'zi rivoyatda mundoqdurki, tengri taolo nubuwat va hikmat orasida muxbir qildi. Har taqdir bila «Va laqad otayno Luqmonal hikmata» aning sha'nidadur. Bla olurki, bovujudi nubuwat hikmat dai anga nasib blmish bo'lg'ay. Rangi qaro erkandur. Dovud alayhis-salom suhbatia musharraf blur erdi. Va andin ko'p aroyib vujud tutar erdi. Ba'zi debdurlarki, qul erdi va ozod blonida muhtalif rivoyat bor» (16, 168). Krinadiki, muallif islom tarixiga oid manbalardagi ma'lumotlarni umumlashtiradi, bir-birini inkor etuvchi qarashlarni asarda yondosh keltiradi va ulardan ba'zilarini Qur'oni karim oyatlari asosida quwatlantiradi.
Muallif Luqmoni hakimni «tengri taolo nubuwat va hikmat orasida muxbir qil»ganiga ishonch hosil qilgani bois uning qutlu nomini asarning ham anbiyolar va ham donishmandlar faslida keltiradi.
Alisher Navoiy payambarlar qissalarini imkon qadar muxtasar va sodda tilda bayon qilishni maqsad qilganligi asardagi ba'zi ishoralardan ayonlashadi. Jumladan, «Muso va Horun alayhis-salom» qissasida Muso payambarning tuilishi, gdakning Allohning cheksiz inoyati bilan Fir'avn zulmidan asrab qolinishi hamda Shu'ayb alayhis-salom qylarini boqishi voqealari ixcham bayon etiladi. Shu'ayb payambar Musoni Safura ismli qizga uylantirib, n yildan sng Odam Safiyulloh jannatdan chiqargan hassasini unga beradi. Muso payambar Misrga yo'l oladi. Shu rinda Alisher Navoiy Muso alayhis-salomga payambarlik a'molining nasib etilishini quyidagicha tasvirlaydi: «Chun Muso alayhis-salom besh kun yuridi, Tursino toia yetishti. Oltinchi kechakim havo sovug* blub, bulut olamni tiyra qildi. Saiuraa tuurur dardi paydo bIub, tqa ehtiyoj bldi va ul to sori mutava]jih bldikim, t keturgay. Kp yurondin sngra bir yorulu krundi, yetkoch, ul yorulu bir daraxtda erdi, Muso alayhis-salom yetkoch, daraxtqa chiqti. Va ul yorulu qoshida quyosh nuri tiyra krundi, ammo yiochni kuydurmay, yafro va shoxlarin tozaroq qilib erdi. Muso
alayhis-saloma hayrat olib bIub dedi: Yo rab, bu na hol erkin? «Inni analloh» nidosi kelib, Muso alayhis-salomning davlatmand boshia risolat toji qyuldi va saodatmand egniga nubuwat xiTati kiyduruldi va yadi bayzo va aso mjizasi karomat bldi. Va orada tkon mukolama «Toho» surasida ma'lum bo'lur» (16.136). Ayonlashadiki, muallif asarining asosiy manbasi Qur'oni karim blgani bois ba'zi voqealar tafsilotlari xususida undagi muayyan suralarga ishora qilinadi. Qissada Muso alayhis-salomning Fir'avn bilan muloqot qilishi va uni «tengri taolo ubudiyatiga (bandalikka) dalolat» qilishi, Fir'avn esa undan mjiza krsatishni talab etishi lavhalari asar payambarlar mjizalari bilan quvchini kproq tanishtirish maylida bunyod etilganidan dalolat beradi. Bu hodisa Iso alayhis-salom qissasida ham z ifodasini topgan. Muso alayhis-salom hassasini tashlaganida, u ajdarhoga aylanadi. Haybatidan bir necha kishi halok bladi. Fir'avn hushidan ketadi, ziga kelib, Muso alayhis-salomdan hassani olishni iltimos qiladi. Alloh elchisi ajdarhoni «yadi bayzo»ni (oppoq qo'1; zr, kuch, qudratli qlni) kisatib qliga olganida, u yana hassaga aylanadi.
«Tarixi anbiyo va hukamo»dagi Sulaymon alayhis-salom bilan boMq
qissada Sulaymon payambarning uluvorligi-yu, biroq uning bu
hashamati Tangri taollo qudrati oldida zarrachalik qadrsizligi bayonidan
iborat rivoyatlarga rin beriladi. Qissa sngida keltirilgan ruboiyda
dunyoning tkinchiligi mr—ilon bilan aloqador hayotiy tamsil
vositasida z ifodasini topadi. Ruboiy nafsdan olib kelish, ma'naviy-
ruhiy kamolotga daVat ruhida ijod etilgani bilan ahamiyatlidir: «Ruboiy: