Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Qildi ruhafzo labing kulmak bila jonimni ahz,
Yilatib kofir kzung ham naqdi iymonimni ahz» (12. 178).
Ana shu qabildagi ta'kidlar "ha", "he", "se", "sod", "zod" singari nlab harflar bilan yakunlanuvchi baytlardan oldin- keltirilgan izohlovchi jumlalarda ham yaqqol namoyon bladi. Fikrimizcha, bunday rinlarda Msher Navoiy aqidalarida Husayn Boyqaro salohiyatini boridan orttirib krsatish, uni ma'lum darajada ilohiylashtirish mayli borday krinadi.
Alisher Navoiy "Majolis un-nafois"ning sakkizinchi majlisida Husayn Boyqaroni nuktasanj va hofizasi tkir shaxs sifatida ham krsatishga urinadi. Muallifning bunday harakati, ayniqsa, sha majlisning ikki rnida yaqqol namoyon bladi. Bulardan biri Mavlono Lutfiy va Alisher Navoiylar rtasida Amir Xusrav Dehlaviy bayti munosabati bilan blgan suhbat bayonida blsa (12. 207-208), ulardan ikkinchisi tazkira muallifi va Mavlono QabuHylarning hamkorlik munosabatlariga tegishlidir. Unda hikoya qilinishicha, Mavlono Qabuliyning "tab'i turkiy va forsiy nazma muloyim" blib, u Hirot shahri uchun musofir hisoblanadi (12.208-209-betIar). Qunduz va Hisor tarafidan kelib qolgan bu yosh yigit Sulton Husayn Boyqaro dargohiga yo'1 topish uchun sha zamonning an'anasiga kra nazmiy vositadan foydalanmoqchi bladi. Shu maqsad bilan Mavlono Qabuliy bir azal yaratib, uni Alisher Navoiy imtihonidan tkazadi. Buyuk shoir azalning matlaidan keyingi baytini quyidagicha tuzatib beradi: Sarv moyil bIdikim, uygay ayoing tufroin, Yqsa har soat sabo tahrikidin xam blmadi.
Mavlono Qabuliy saroy mulozimlaridan biri orqali mazkur azalni zamon hukmroniga yetkazishga muvaffaq bIadi. Tortiq etilgan azalni kzdan kechirgan Sulton Husayn Boyqaro sha she'r ikkinchi baytining Alisher Navoiy qalamiga daxldorligini his etadi va masalani oydinlashtirish muddaosida Mavlono Qabuliyni saroyga chaqirtiradi. Shuningdek, sha maqsadni zida mujassam etgan savol bilan Alisher Navoiyga ham murojaat qiladi. Xullas, z aqidasiga qafiy ishonch paydo qilgan shoh, Alisher Navoiy va Mavlono Qabuliylar obryiga futur yetkazmaslikni kzlab masalani jamoat oldida oshkora hal etishdan saqlanadi. Shu kichkina bir lavhaning zidayoq Alisher Navoiy Sulton Husayn Boyqaro faoliyatidagi uslubshunoslik, ziyraklik va andeshaning baland ekanligini krsatishga erishadi.
Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois" asarida Sharq

qilaylar? Va tomshimoqki, oyat zavqdin bot ichmas va lazzat topa-topa, oz-oz ichar. Bu arib ma'ni adosida turkchada bu matla' bordurki. Bayt:

Soqiy chu ichib, menga tutar qsh: Tomshiy-tomshiy ani qilay nsh" (16. 13-14). "Muhokamat ul-luatayn"ning muhim xususiyatlaridan yana biri shuki, unda turkiy tilda shakldosh szlarning juda kplab uchrashiga alohida e'tibor qaratiladi. Bu tajnis va iyhom badiiy san'atlari bilan ziynatlangan baytlar, she'rxon tuyularini junbushga keltiruvchi tuyuqlar ijod etish uchun qo'1 keluvchi til imkoniyatidir. Msher Navoiy risolada ot (ism), ot (hayvon), ot (otmoq) va it (kpak), it (yqol), it (itar) shakldosh szlarining she'riyatda qllanishiga misol tariqasida ikki tuyuq keltiriladi va bir necha jinsdosh szlarning ma'nosini izohlaydi (16.18-19).
"Muhokamat ul-Iuatayn" adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan ham ziga xos mavqega ega bIgan mtabar manba sanaladi. Unda muallif zining devonlari, "Xamsa" tarkibidagi dostonlari, "hiqiqat asrorin majoz suratida ko':rguz"gan "Lison ut-tayr" va boshqa asarlari ryxati-yu ularning nihoyatda ixcham tavsifini keltiradi. Shuningdek, risolada fons-tojik adabiyotining yirik daralari Xoqoniy, Anvariy, Nizomiy, Sa'diy, Xusrav Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Hojui Kirmoniy, Ashraf, Abdurahmon Jomiy kabilarning turli janr taraqqiyotida qshgan hissalari, adabiy ta'sir masalalari muxtasar tarzda bayon etiladi. Asarda Amir Xusrav Dehlaviyning ijodiga yuksak baho beriladi, jumladan, shoirning "Daryoi abror" qasidasi haqida iftixor bilan aytgan z fikrlari risolada qayd etiladi: "Yuz ming baytdin ortu devonlarim azaliyoti va qasoyid va masnaviylarim ab'yoti agar olam sahifasidin yulsa va davron sahifasidan mahv blsa va bu qasida qolsaki, anda ma'ni istiyfosi vofiydur, bu fan ahlia mening fazoyilim daliliga kofiydur"(l6.28). Ishq mavzuini nihoyatda yuksak ehtiros bilan she'rlari bariga singdirgan bu ulkan sz san'atkorining mjizakor badiiy uslubi Alisher Navoiy va boshqa kplab tab' ahliga maiizur blgandi. "Muhokamat ul-lug'atayn"da Abdurahmon Jomiy "Daryoi abror"ga tatabbu' qilib, "Lujjat ul-asror> nomli qasida yozganligi, bu badiiyat dufdonalari ta'sirida AHsher Navoiyning "Tuhfat ul-afkor"i vujudga kelgani haqidagi qimmatli ma'lumotlaiga rin beriladi. Risolada muallifning Amir Xusrav Dehlaviy, SaMiy, Hofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiy singari buyuk sz san'atkorlarining ijodiga katta qiziqish va ehtirom bilan munosabatda blinganligi yaqqol namoyon
bladi. Ayni choqda, Alisher Navoiy turkigy shoirlardan Mavlono Lutfiy ijodini ham ana shunday yuksak maqomga munosib deb biladi.
Xulosa qiiib aytadigan blsak, Alisher Navoiyiiing "Muhokamat ul-luatayn" asarida turkiy tilning badiiy ijod uchun muhim bIgan fazilatlari forsiy tilni kamsitmagan holda qiyoslash usuli bilan nazariy va amaliy jihatdan asoslanadi. Muallif til va adabiyot masalalarini bir-biriga boliq holda tahlil qilib turkiy til va badiiy ijod ravnaqi uchun muhim umumlashma-xulosalarini bayon etadi, Risolada Sulton Husayn Boyqaroning zbek tili va adabiyotiga munosabatini yorituvchi, shuningdek, ulu shoirning z hayoti, ilmiy-badiiy ijodi, adabiy ta'sir masalalari bilan aloqador ma'lumotlarning keltirilishi mumtoz adabiyotimiz tarixini rganish uchun nihoyatda muhimdir.
Alisher Navoiy adabiyot nazariyasiga oid ikki risola ham yozdi. Ulardan biri adabiyotshunoslik tarixida ziga xos mavqega ega blgan "Mezon ul-avzon" ("Vaznlar lchovi") asaridir. Risolada aruz nazariyasiga aloqador umumiy ma'lumotlar keltirilishi bilan bir qatorda, muallif tomonidan unga qshimcha va yangiliklar ham kiritiladL Jumladan, "Mezon ul-avg⁽on"da aruz istilohining kelib chiqishi, ruknlar, asllar, bahrlar va bahrlar doirasi, taqti' (paragdigma) va boshqa masalalar tushunarli tilda izohlanadi. Arab, fors-tojik va turkiy she'riyatning ziga xos vazni asarda deyarli har doim choishtiriladi, ular rtasidagi umumiylik, yaqinlik va farqli jihatlar misollar bilan oydinlashtiriladi. "Mezon ul-avzon"da har uchala xalq badiiy ijodida qllanib kelingan aruzning n tqqiz shajarasidan tavil, madid, basit, vofir va komil bahrlarida turkiy tilda juda oz ijod etilgani ta'kidlanadi.
Alisher Navoiyning aruz nazariyasiga qshimcha va yangiliklar kiritgani, aruz bahrlari yuzasidan tuzilgan doiralarni tIdirishi va yangi doiralar yaratishida namoyon bIadi. Masalan, u arab she'riyatiga xos tavil, madid va basit bahrlari asosida tuzilgan, keyingi davrlarda fors-tojik tilida asarlar yaratilmagan "Doirai mushtabiha"ni "Mezon ul-avzon"ga kiritadi. Shuningdek, asar muallifi zi ixtiro qilgan "Doirai mujtamia"hamda "Doirai muxtalita" haqida ma'lumot beradi.
Alisher Navoiy tomonidan Sliarq poetikasining tarkibiy qismi blgan aruz ilmini turkiy she'riyat qonun-qoidalari asosida yoritishi. z davri va keyingi asrlarda yashagan ijodkorlar uchun asosiy qHanma vazifasini tadi. Shuningdek, olimning muammo janri va uning ziga xos xususiyatlariga baishlab fors-tojik tilida yozgan "Mufradot"asari ham adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etdi.