|
Mars yuzining tasviri. Chapdagi yuqorida
avtom atik apparatlar yordam ida eng baland Olimpiya tog‘lari, o‘rtada —
olingan suratlarida yorilishlar, daralar katta Tarsis Vilgonik soqa.
va suv oqimi yo‘lini eslatuvchi suvsiz
daryo yo‘llari, tog‘ tizmalari va ko‘plab kraterlar (200 m dan 200 km gacha kattalikdagi) ko‘rish mumkin. Yaqinda (2005) ko‘milib ketgan muzlik topildi. Sayyora yuzida uzunligi 4000 km, kengligi 120 km va chuqurligi 6 km bo‘lgan dara topilgan. Kraterlar Oy yuzidagidan kam. Shimoliy yarim sharida tekisliklar, janubida tog‘liklar ko‘p. Shimoliy yarim sharida joylashgan vulqon otilishi natijasida hosil bo‘lgan tog‘ (Qorli 01impiya)ning balandligi 24 km, diametri 600 km. Bu tog‘ Quyosh sistemasida eng katta tog‘dir. Viking-1 va 2 avtom atik stansiyalar sayyora yuzida o ‘sim liklar yo‘qligini, biroq mikroorganizmlar bo‘lishi mumkin, degan farazni tasdiqladilar.
2.4. Yer tipidagi sayyoralarning ichki tuzilishi
Sayyoralarning ichki qatlamlarini bevosita o ‘rganib bo'lmaydi (Yer bundan istisno), faqat nazariy yo‘l bilan tekshiriladi va nazariy modellari tuziladi. Bu ishda Yerning ichki tuzilishini tekshirishdan olingan natijalarga tayaniladi. Yerning ichki tuzilishi ikki xil usul bilan o‘rganiladi: geologik parmalash va seysmik to‘lqinlarni qayd qilish.
Shu vaqtgacha geologik parmalash 10 km chuqurlikkacha olib borilgan va 15 km gacha parmalash rejalashtirilgan. Geologik parmalash yo‘li bilan Yer yuza qatlamining tarkibi, qanday moddalardan tuzilganligi, unda zichlik, temperatura va bosimlarning chuqurlik bo'yicha o ‘zgarishi aniqla- nadi. Natijalarga ko‘ra Yerning yuza qatlami silikatlardan, ya’ni kremniy, aluminiy, tem ir va ishqor elementlarning oksidlaridan, o ‘rta qatlam granitlar ekan. 0 ‘rtacha zichlik 3.3 g/sm 3, temperatura chuqurlik bo'yicha ortib boradi: aw alo har 100 m da 1°C ga, keyinchalik 2.5°C ga ortib boradi. 10 km chuqurlikda temperatura 180°C. Chuqurliklarida vodorod, geliy, azod, metan va boshqa uglevodorod gazlar, brom, yod va boshqa og‘ir atomlarga boy suv oqimlari kuzatiladi.
71
Yerning yuza qatlami po‘stloq deb ataladi va uning qalinligi okeanlai ostida 7—10 km, quruqliklar ostida 35—70 km. Po‘stloq ostida mantiya deb ataladigan qalinligi 2900 km bo‘lgan qatlam joylashgan, po'stloq bilan mantiyani Moxorovich sirti ajratib turadi. Bu sirt ustida zichlik 2.7 g/sm \ ostida 5.2 g/sm 3. Po‘stloqni mantiyadan otilib chiqadigan vulqonlar va undan ko'tariladigan tog'lar hosil qilgan. Po‘stloqda temperatura 500°C gacha, mantiyada 1000°C dan 2000°C gacha yetadi. Temperaturaning ko‘tarilishiga sabab mantiya moddasining radiaktiv parchalanishi natijasida ajralib chiqayotgan energiyadir.
Yerning ichki qatlamlari tuzilishi Yer qimirlashda hosil bo‘ladigan to‘lqinlaming tarqalishini o‘rganishga asoslangan. Yer qimirlash paytida undan bo‘ylama (P), ko'ndalang (S) va sirtlama (L) to ‘lqinlar tarqaladi. Yer qimirlashda hosil bo'lgan to‘lqinlar seysmik stansiyalarda qayd qilinadi. Bunday stansiyalar Yer sharining barcha qit'alarida mavjud va hamma vaqt Yer qimirlashlar amplitudasini qayd qilib boradi. Agar biror joyda (2.9- rasmga qarang) Yer qimirlasa undan tarqalayotgan tolqinlar barcha tomonga, shu jumladan, Yerning markazi tomon ham yo‘naladi. Ichki qatlamlar bo'ylab zichlik o'zgarib borsa to'lqinlar yo'nalishini o ‘zgartiradi, egiladi va hatto zichlik keskin o ‘zgargan chegaradan aks qaytadi. M a'lumki, P va S to‘lqinlar qattiq muhitda, P to‘lqinlar esa suyuq muhitda ham tarqaladi, S to ‘lqinlar suyuq muhitda tarqala olmaydi. Yer qimirlashlar shuni ko‘rsata- diki, to‘lqinlar Yer yuziga yaqin qatlamlarda 5 km/sek, 3000 km chuqurlikda 13,5 km/sek tezlik bilan tarqaladi va P, S to‘lqinlar qimirlash markazidan
±103° gacha bo'lgan oraliqda kuzatiladi (2.9-rasm) va ±143 dan 180° gacha
bo‘lgan sohalarga faqat P to‘lqinlar etib bora oladi.
103—143° gacha bo‘lgan soha soya zonasi deb ataladi va unda P va S to‘lqinlar kuzatilmaydi. Bunga sabab P va S to ‘lqinlarning zichlik keskin
o‘zgaradigan chegarada keskin aks qaytishi va sekin o ‘zgaradigan sohalarda egilishi (refraksiyasi)dir.
Bu kuzatishlarga asoslanib Yerning ichki tuzilish m odeli ishlab chiqilgan. Mantiya ostida 2920 km ch uqurlikda o ‘zak joylashgan va ular chegarasida zichlik 5.6 dan 8 g/sm 3 gacha sakrab o‘zgaradi. 0 ‘zak ikkiga (ichki va tashqi) bo‘linadi (2.9-rasmga qarang). Tashqi o‘zakning qalinligi 2000 km va u ichki o ‘zakni o ‘rab turadi va unda modda suyuq holatda
2.9-rasm. Yer qimirlash paytida hosil bo‘lgan bo‘ladi. Ichki o‘zakning radiusi to‘Iqinlarning Yerning ichki qatlamlarida 1250 km , u n in g m a rk a z id a tarqalishi. p ~ 1 2 - 1 7 g / s m 3, T ~ 8 0 0 0 -
72
l)()00°C, bosim 3.5 • 106 atm. Yerning magnit maydonini suyuq o‘zakdagi (T~ 2000—4500°C) modda (plazma) oqimlari hosil qiladi.
Mantiyada radiaktiv parchalanish natijasida hosil bo'lgan issiqlik tufayli modda eriydi va kengligi 10 km, balandligi 60—100 km bo‘lgan kanallar orqali po‘stloq qatlamga va unda Yer sirtiga otilib chiqadi. Bu hodisa vulqon otilishi deyiladi.
Yer tipidagi boshqa sayyoralarning ichki tuzilishi nazariy yo‘l bilan
o‘rganiladi. M e r k u r iy d a o'rtacha moddazichligi P = 5.45 g/sm3. Uning ichki tuzilishi ham Yernikiga o'xshash bo'lishi kerak. Sayyora markazida T ~ 2000°C, zichlik 10 g/sm 3. 0 ‘zak qattiq holatda (suyuq holatdagi o‘zak yo‘q), temirdan tashkil topgan, silikat mantiya bilan o‘ralgan. Po‘stloq
qatlam qalinligi 60—100 km. V e n e r a d a o‘rtacha zichlik P =5.2 g/sm 3, Yernikidan biroz kamroq, po‘stloq qatlami 16 km qalinlikka ega, silikat
mantiya 3224 km chuqurlikda temir o‘zakni o‘rab turadi, sayyora markazida
/.ichlik 14 g/sm 3.
M a r s d a o‘rtacha zichlik 3.94 g/sm3, u qalinligi 100 km bo‘lgan po‘stloq 2326 km li mantiya va radiusi 960 km o‘zakka ega. Sayyora markazida zichlik
8.5 g/sm 3. Mars jinsini Viking-1 va 2 lar yordamida tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, u 14 % temir, 20 %— kremniy, 5 % gacha kalsiy, magniy 3% va oltingugurtdan iborat ekan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
