|
2.2-jadval
Ekvatorial Sirtida Sirtida 0 ‘z Sirtida
radiusi Mas, Zich- og‘ir- para- o‘qi o‘rta- Sirti- Sayyora mak- Yer lik, lik ku- bolik atrofida cha da atm.
simal birlik- chi tez- tez- ayla- tem- bosim,
bur- chiz.km larida g/sm 3 lanishi, lik, nish pera- atm
chak sm/s2 km/s davri tura
5.45" 630
Merkuriy 30.5" 2425 0.055 5.4 372 4.2 58.6d 240 1-5
Venera 6070 0.815 5.2 869 10.3 244 d.3
Yer 6378 1.000 5.5 978 11.2 23h56m 288 1.0
Mars 8.94” 3395 0.108 3.97 372 5.0 24h37™ 250 5 10
Yupiter 23.4- 71300 317.83 1.30 2301 57.5 9h55m 120 1
Saturn 3" 60100 95.15 0.70 944 37.0 10hl 4 m 100
Uran 9.76" 24500 14.52 1.47 967 22.0 17h14m 65
Neptun 1.80" 25100 17.23 2.27 1500 25.0 17h48m
1.06"
2.2-jadvalda sayyoralaming ayrim fizik ko'rsatkichlari keltirilgan. Maksimal burchakiy radius Merkuriy va Venera uchun pastki birlashuvda, qolgan sayyoralar uchun qarama-qarshi turishda odchangan. Solishtirish uchun gigant sayyoralar ham keltirilgan. 2.2-jadvaldan ko‘rish mumkinki, Uran va Neptunning Yerdan ko‘rinma kattaligi < 4". Shuning uchun ulami Yerda turib tekshirish qiyin. Bu qiyinchilikni avtomatik apparatlar hal qildi. Ular yordamida bu sayyoralar surati yaqindan turib olindi va hozirgi paytda biz barcha sayyoralami yuqori darajada ajratilish (lkm) ga ega bo‘lgan suratlariga egamiz va ular asosida to‘liq bilim olinmoqda. 2.2-jadvalda keltirilgan ko‘rsat- kichlar sayyora yuza, ya’ni bizga ko'rinadigan qatlamiga tegishli. Merkuriy, Yer va Mars uchun ular sayyoralarni sirti (qattiq qatlami)ni belgilaydi. Qolgan sayyoralar hamma vaqt bulut bilan o‘ralganligi uchun jadvalda keltirilgan ko'rsatqichlar (radius, aylanish davri, temperatura, atmosfera bosimi) ulaming bizga ko‘rinadigan yuza, bulut qatlamlariga tegishlidir. Sayyoralar atmosferasi bilan tanishishni Yerdan boshlaymiz. Yer atmosferasi eng to‘liq o ‘rganilgan va boshqa sayyoralar atmosfera sharoiti Yemiki bilan solishtirib o‘rganiladi.
a) Yer atmosferasi. Yer yuzida o'rtacha temperatura 288 K, atmosfera bosimi latm., zichligi 1,2-10 3g/sm 3. Atmosferada balandlik bo‘yicha T va P ning o‘zgarishi havo sharlari, raketalar yordamida o‘lchangan. 2.3-rasmda Yer atmosferasida T va molekula konsentratsiyasini balandlik bo‘yicha o'zgarish grafiklari keltirilgan. Yer atmosferasi bir necha qatlamlarga bo‘linadi:
a) troposfera: Yer yuzidan h =10—12 km balandlikda; temperatura balandlik bo'yicha tez sur'atlar (6 grad/km) da pasayib boradi va h =12 km balandlikda minimal (220 K) qiymatgacha tushadi; b) stratosfera: h = i 2 = 5 0 km, bu qatlamda Quyoshning ultrabinafsha nuriari 0 3 va 0 2 tomonidan yutiladi va temperaturani 320 K gacha ko‘tarilishiga sababchi bo‘ladi. Bu qatlam ichida h =20=30 km balandlikda ozonosfera deb ataladigan yupqa qatlam mavjud va
66
u kislorod molekulalarining fotononizatsiyada hosil bo‘Igan atomar kislorodni qayta qo'shilishi natijasida vujudga keladi; d) mezosfera: h =50—85 km, kuchli shamollar esadi va konvektiv oqimlar, kimi- yoviy aktiv molekulalar ( 0 3, C 0 2, OH) ni miq-
dorini o'zgartirib turadi.
Ayrim fotokimyoviy jarayonlar gazning nur- lanishga (tungi osmonni sh u 'la la n ish ig a ) olib keladi. Temperatura 220 K
gacha pasayadi: e) 2.3-rasm. Balandlik bo‘yicha temperaturaning va
lermosfera: h >100 km. Bu molckulalar konsentrasiyatsining o‘zgarishi.
qatlam da atom larni va
inolekulalami ionlashishi kuchayadi va temperatura yana ko'tarila boshlaydi; h > 200 km balandliklarda temperatura Quyosh aktivligi darajasiga bog‘liq liolda T *= 1000 K dan —1200 K (kechasi) va 1800 K (kunduzi)gacha ko‘ta- riladi. Aktivlik yuqori bo‘lganda T yuqori, past bo‘lganda past. Termosferada modda konsentratsiyasi Yer yuzidagidan (106—10") marta kam, atmosfera bosimi h= 1500 km da 10 14 atm. (10 5—10 14 atm) bu qatlamdan H va He asta-sekin fazoga sochiladi.
Yer atmosferasida balandlik bo'yicha elektron konsentrasiyasi o'zgarib boradi. Ionlar va elektronlar hosil qilgan atmosferani tashkil etuvchisi ionosfera deb ataladi. U 60 km balandlikdan boshlanadi va uchta (D, E, F) qatlamga bo'linadi. Ionosfera NO+, 0 +, 0 +, N +, N+, He+ va H+ musbat ionlar va elektronlardan tashkil topgan. D — qatlam h = 60 -t- 90 km balandliklarda boiadi va Ne = 108 1/m3; E qatlam — h = 90 -t- 120 km, Ne=108 (kechasi), 10" (kunduzi) 1/m3; F — h > 130 km, Ne = 1012 1/m 3. Ionosfera qatlamlari o‘rta va qisqa toiqinlarda uzoq masofalarga radioaloqa o‘matishda radio toiqin- larni aks qaytaruvchi vazifasini bajaradi.
Yer atmosferasi asosan azot (hajmi 78,1%), kislorod (20,9%), argon (0,9%) va is gazi (0,03%) dan tashkil topgan. h > 1100 km balandliklarda II va He atom va ionlari mavjud boiib, molyar massasi p = 2 = 4; h < 100 km balandlikkacha atmosfera konvektiv oqimlar ta’sirida qorishib tura- di va bu qatlamlarda atmosferaning kimyoviy tarkibi bir xil deb hisoblash inumkin; o'rtacha molyar massasi p = 29.
Termosferada modda plazma holatda ionlar va elektronlardan tarkib topgan
/arralar konsentratsiyasi balandlik bo‘yicha kamayib boradi. h =1000 km da, Ne= 109 1/m 3, h =6300 km, Ne=108 1/m 3.
67
Yer shari dipol shaklidagi magnit maydonga ega, qutblari yaqinida uning kuchlanganligi 0,62 gs, ekvatorda 0,31 gs. Yerning magnit o ‘qi aylanish o‘qi bilan 11°.5 burchak hosil qilgani uchun uni magnit qutblari aylanish qutblari bilan ustma, ust tushmaydi. Yeming magnit maydoni uning atrofida kosmik fazoga, undagi zaryadlarga ta’sir etadi va Yer atrofida magnitosfera hosil bo'lgan (2.4-rasm). Yuqori energiyali (>103 MeV) kosmik nurlar magnitosferani teshib o‘tib, Yer atmosferasining yuqori qatlamlariga kirib keladi va ikkinchi darajali kosmik nurlar hosil qiladi.
Quyosh shamolini vujudga keltirgan zarralar asosan protonlar va elektronlar (energiyasi yuzlab eV dan yuzlab MeV gacha) Yerni magnit maydoniga tushgach uni ta'sir doirasida qoladi va Yer atrofida spiral trayektoriya bo‘ylab aylana boshlaydi. Energiyasiga mos ravishda bunday zarralar magnitosferaga har xil chuqurlikkacha kirib, uchta radiatsion belbog' hosil qiladi: ichki (2400 dan 5600 km balandlikkacha) 102 MeV protonlar va 20—500 KeV elektronlar, o‘rta (12000—24000 km), kam energiyali protonlar va elektronlar va tashqi (50 000—60 000 km), asosan 200 eV energiyaga ega elektronlar (2.4-rasm).
R T
Do'stlaringiz bilan baham: |
