Радиотехник тизимлар назарияси асослари

2.5. Gigant sayyoralar atmosferasining tuzilishi
Gigant sayyoralar (Yupiter, Saturn, Uran va Neptun) Quyoshdan Yer tipidagilarga qaraganda nihoyatda (5 va undan ko‘p marta) uzoqda joylashganliklari uchun undan (27 marta va undan ko‘p marta) kam energiya oladilar, shuning uchun ulami sirtida temperatura nihoyatda past (T < 150 K). Bu sayyoralar ko‘p massaga va kuchli tortish maydoniga ega. Shu bois ular quyuq va qalin atmosfera bilan o‘ralgan. Bu esa oydinlikning sayyora gardishi markazidan uni cheti tomon tez suratlar bilan kamayishida yaxshi namoyon bo'ladi. Gigant sayyora (Yupiter) yulduzlami to‘sganda yulduz ko‘zdan g‘oyib boTishidan oldin uning nuri tez suratlar bilan so‘na boshlaydi. To'silish oldidan yulduz nurining so'nishini oTchash yoTi bilan sayyora atmosferasida balandlik bo'yicha zichlik va bosimning o ‘zgarishi aniqlangan. Olingan natijalarga ko‘ra sayyora atmosferasida balandlik shkalasi H = 8.3 km. Agar temperatura T = 100 K hisobga olinsa, sayyora atmosferasining molyar
massasi p = —^R.T = 4 ekanligini topamiz. Demak, gigant sayyoralar atmosferasi
Yer va Veneranikiga butunlay o'xshamaydi (Yer uchun p. =29, Venerada 44). Buni ularning spektri ham ko‘rsatadi. Gigant sayyoralar spektri (2.1- rasm)da metan (CN 4) yutish tasmalarini ko‘rish mumkin. Yutish tasmalari ayniqsa, Uran va Neptun spektrida kuchli. Bu sayyoralarda temperatura sharoiti metan yutish tasmalarining hosil boTishi uchun yaxshi mos keladi. Gigant sayyoralar avtomatik stansiyalar «Pioner», «Voyajer» yordamida tekshirilgan,
73


yaqindan turib suratga tushirilgan. Bu suratlarda sayyoralar yuzida va atrofida ko‘plab mayda tuzilmalar kashf etildi. Gigant sayyoralar sirtida ekvatoriga parallel joylashgan yorug1 va qorong‘i tasmalar kuzatiladi. Bu tasmalar sayyora atmosferasidagi bulut uyurmalari bo‘lib, ularda kristalli ammiak (N H 2) borligi aniqlangan. Sayyoralar spektrida molekular vodorod (H 2) va geliy chiziqlari ham qayd qilingan. Gigant sayyoralar atmosferasining mo- lyar massasi (u ~4)ni kamligi ular yengil gazlar H 2 va He dan tarkib topgan degan xulosaga olib keladi. Gazlarning o'rtacha zichligi juda kamligi (2.2-jadval) bu xulosani tasdiqlaydi.