|
2.9. Quyosh sistemasining kelib chiqish gipotezasi
a) Sayyoralar orbitalaridagi o‘xshashIik!ar. Quyosh sistemasi to ‘g‘ri sidagi har qanday nazariya sayyoralar orbitalari holatidagi umumiyliklarm hisobga olishi shart. Bular qadimdan ma’lum bo‘lgan:
1) sayyoralaming osmonda tor tasma soha (zodiak) ichida harakat qilishi. Barcha katta sayyoralarning orbitalari Yer orbita tekisligi (ekliptika) bilan kichik burchak hosil qiladi (taxminan ustma-ust tushishi);
2) sayyoralar Quyosh atrofida bir xil yo‘nalishda, Yerning shimoliy yarimsharidagi kuzatuvchi uchun g‘arbdan sharqqa tomon aylanishi;
teleskop yodamida kashf etilgan:
3) sayyoralar orbitalari aylanadan kam farq qiladigan ellips ekanligi;
4) sayyoralarning orbita tekisliklari Quyoshning ekvator tekisliigiga yaqinligi;
5) katta sayyoralaming ko‘pchilik yo‘ldoshlari harakati bu qonuniyatlar mos kelishi;
88
6) Venera, Uran va Plutondan boshqa barcha sayyoralar o‘z o‘qlari iilrofida Quyosh bilan bir xil yo‘nalishda aylanishlari;
7) sayyoralarning Quyoshdan uzoqligi m a’lum (Tisius-Bode) qonun bilan ifodalanishi. Bu bog‘lanishlar tasodifan bo‘lmasligi kerak.
b) Sayyoralar tizimining hosil boiishi to‘g‘risida dastlabki gipoteza- lar va ularning kamchiliklari. 1775-yilda nemis filosof olimi E.Kant siiyyoralarning Quyosh bilan bir xil yo'nalishda aylanishini, ular Quyosh ii/imini toidiruvchi ulkan chang bulutdan hosil boigan deb tushuntirgan. 1796-yilda fransuz olimi P.Laplas Quyosh va uning atrofida aylanadigan kircha jismlar u bilan birgalikda yagona gaz + chang tumanlikdan hosil Imigan degan gipotezani olg‘a surdi. E. Kant va P. Laplas sayyoralarni bir
\il, tarqoq moddadan hosil boiishini targib qilganlar.
Umuman olganda, to ‘g‘ri yo‘nalishda boigan bu gipoteza jiddiy kam- chiliklarga ega. Awalo bu sayyoralar bilan Quyosh orasida massa va aylanish momentlarining taqsimlanishidagi nosozlik: 99% massa Quyoshda, 98% iiylanish momenti sayyoralarda. Agar ular bitta tumanlikdan bir vaqtda iiunanlikning siqilishi natijasida hosil bo'lgan bo‘lsa, Quyosh hozirgidan vir/, marta tez aylanishi kerak. 20 asming 60-yillarida Quyosh va sayyorasimon Imlutning birgalikda hosil bo‘lganligini ko‘rsatuvchi gipotezani kompyuterda liisoblashga asoslangan nazariyasi birinchi bor ishlab chiqildi. Siqilayotgan
■iiiyoshsimon bulutdan aylanma (rotatsion) noturg‘unlik tufayli moddaning njralishi ko‘rsatildi.
Angliyalik olim F.Xoyl (1960) aylanayotgan magnitlangan Quyoshga lonlangan moddadan tarkib topgan sayyorasimon bulutning osilib aylani- lii Quyoshning aylanish momentini kamayishiga va bulutniki esa ko‘payishini ko'rsatdi. Uning fikricha tizimning tashqi, magnit maydon kuchsiz qismlariga modda va aylanish momenti turbulensiya tufayli uzatiladi. Aylanish momentini
■inyta taqsimlanishining yana bir yo‘li sistema ichiga tomon yo‘nalgan mod- ilmiing ishqalanish kuchlari tufayli sekinlashuvi natijasida aylanish momentining tashqi tom on
uzatilishi boTishi mumkin. I ransuz olim i E .Shasm an 1‘167-yilda Quyoshning sekin nylanishini, u sh ak llan ib Im'lgandan keyin Quyoshning vnzidan bir qism m oddani ulilib chiqishi va sayyoralar aro lnzoga tarqalishi bilan tu-
•liuntirdi. Magnit kuch chiziq- lari bo‘ylab tarqalayotgan bu modda Quyoshning aylanish m om entini o ‘zi bilan olib
kiiadi. Bu effektlar hozirgi 2.20-rasm. Gaz va chang bulutdan sayyoralarni
/amonda topilayotgan yulduz- hosil boiishi kompyuterda hisoblab chiqarilgan.
89
simon tuzilmalarda tekshirilib ko‘riladi va modellarida qo‘llaniladi.ra6/Jt/t4 Kant-Laplas gipot«zasij7in§ yana bir kamchiligi sayyoralar kimyoviy tarkibining biroz farq qilishidadir. Saturn va Yupiter tarkibi Quyoshnikiday (H — 71%, He — 27%) biroq Saturnda og‘ir elementlar eng ko‘p, Quyoshda, aksincha, eng kam. Uran va Neptunda H va He 10—20%. Yer tipidagi sayyoralarda og‘ir elementlar ko‘p, biroq og‘ir inert gazlar Ne, Ar, Kr Xe miqdori Quyosh va koinotdagidan kam. Bu kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida rus olimi O. Shmidt 1943-yilda va uning izdoshlari planetar bulut gipotezasiga tuzatish kiritishdi. Ularning fikricha, Yer tipidagi sayyoralar yulduzlararo muhitdan Quyosh uzib olingan sovuq jismlar va zarralar oqimidan tashkil topgan deyiladi. Dastlab sovuq chang va qattiq modda (protoplaneta halqa)ning yuqori qismlaridan uning Quyosh ekvatori tekisligidagi disk qismiga qo'naboshlagan va o ‘zaro yopishib kattaroq jismlar hosil qilgan. Sayyoralarni hosil bo‘lishi ikki bosqichda bo'lgan: awal chang- dan kattaligi yuzlab km bo'lgan ko'plab oraliq jismlar hosil bo‘lgan, keyin, bu oraliq jismlar g'ujlaridan sayyoralar hosil bo'lgan. Gigant sayyoralar
birinchi bosqichida chang bilan birgalikda gazni yig‘gan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
