23-MA’RUZA. DETONATSIYA BOSHLANG‘ICH IMPULSI.
PORTLOVCHI MODDALARNING SEZGIRLIGI. PORTLOVCHI
MODDALARNING ZICHLIGI.
Detonatsiya- favqulotda tez kechadigan jarayon bo’lib,
portlovchi modda
kimyoviy tarkibining o’zgarishi, gazlar ajralib chiqishi va moddalarning adiabatik
siqilishi hamda qizishi natijasida muhitda bosimning favqulotda ortishi bilan
kechadi. Detonatsiya kechayotgan muhitda detonatsiya to’lqini hosil bo’lib, 1-10
km/sek tezlikda tarqaladi. Ushbu muhitda birnecha o’nlab atmosferadan yuz
minglab atmosferagacha o’zgaradi. Detonatsiya jarayoni
matematik modellarda
Rossiyalik olim Mixelson, Angliyalik olim Chepmen va Fransiyalik olim Jugelar
tomonidan o’rganilgan. Detonatsiya to’lqini parametrlariga bosim ajralib
chiqadigan
gazlar hajmi, portlash harorati, detonatsiya tezligi, hamda portlash
mahsulotlari (portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazlar)ning
detonatsiya fronti
tashqarisida tarqalish tezligi kiradi. Detonatsiya tezligi quyidagi formula bo’yicha
aniqlanadi:
𝜐
d
=
𝜔
-c (1)
Bu yerda:
𝜔
- portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazlar tarqalish tezligi
(m/sek); c- portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazlarda tovush to’lqining tarqalish
tezligi (m/sek). Chapmen-Juge sirtidagi bosim quyidagicha aniqlanadi:
P
d
=
𝜌
0
*
𝜐
d
2
/n+1=
𝜌
0
*
𝜐
d
2
/4 (2)
Bu yerda:
𝜌
0
– portlovchi moddaning boshlang’ich zichligi, km/m
3
; n-
politrope ko’rsatkichi bo’lib uning qiymati portlovchi modda zaryadining
zichligiga bog’liq. Portlovchi modda zaryadi zichligi 1-1,2 g/sm
3
bo’lganda n=3
bo’ladi.
Portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlar zichligi portlovchi
modda zaryadining boshlang’ich zichligiga bog’liq holda aniqlanadi.
𝜌
=
𝜌
0
(3)
Portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazsimon
mahsulotlarning Chepmen-
Juge sirti tashqarisida (
𝜔
) tarqalish tezligi
𝜔
=
𝜐
d
/n+1 yoki
𝜐
d
/4 ga teng. Bundan
portlash bosimi, detonatsiya tezligi va portlash gazsimon mahsulotlarining
tarqalish tezligi o’zaro quyidagicha bog’liqligi kelib chiqadi.
P
ж
=
𝜌
0
*
𝜐
d
*
𝜔
(4)
Detonatsiya tezligi quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:
zaryad diametric,
zaryad zichligi, portlovchi moddani tashkil etuvchi komponentlarning bir tekis
aralashganligi, portlovchi modda zarrachalari o’lcha,lari (katta-kichikligi).
Zaryad diametrining chegaraviy qiymati deganda shunday qiymat
tushiniladiki, ushbu qiymatdan kichik qiymatlarda detonatsiya kechmaydi.
Portlash issiqligi va harorati. Portlash issiqliga deganda 1 kg yoki 1 mol
portlovchi modda portlaganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdori tushuniladi.
Portlash issiqligi kilokolloriya/kg, kilokolloriya/mol, Joul/mol, Joul/kg larda
o’lchanadi.
1 kilokolloriya= 4186,8 Joulga teng.
Odatda 1 kg sanoat portlovchi moddasi portlaganda 3,3 dan 4,9 Mega Joul
gacha issiqlik ajralib chiqadi.
Portlash harorati deganda portlashdan so’ng hosil bo’ladigan gazsimon
mahsulotlarning maksimal qizish harorati tushuniladi. Portlash harorati saqlagichli
portlovchi moddalar uchun odatda 1800
0
C atrofida,
Geksogen va Ten uchun
4500
0
C atrofida, saqlagichsiz sanoat portlovchi moddalarida 2800
0
C-4200
0
C
atrofida tarkibiga olovni so’ndiruvchu inert tuzlar qo’shilgan. Portlovchi
moddalarda 900
0
C dan 2500
0
C gacha bo’ladi.