Portlovchi moddalarning sezgirligi. Portlovchi moddalarning zichligi

Portlovchi moddalar
- tashqi taʼsirlar (zarba, issiklik va boshqalar) 
natijasida katta tezlik bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, koʻp issiklik va gaz 
ajratib chiqaradigan kimyoviy bi-rikmalar yoki moddalar aralashmasi. Bu 
reaksiyalar Portlovchi moddalarning qizishi, unga berilgan zarb, ishqalanish, 
shuning-dek, boshqa Portlovchi moddalarning portlashi yoki qandaydir tashqi 
taʼsir natijasida sodir boʻladi va zaryad boʻylab issiqlik tashigich (yonish) yoki 
zarbiy toʻlqin (detonatsiya) yordamida energiya uzatish hisobiga tarqaladi. 
Kondensatlangan qattiq va suyuq moddalar, gazlar, shuningdek, gazlardagi qattiq 
yoki suyuq moddalarning muallaq zarralari Portlovchi moddalar boʻla oladi. 

---

Detonatsiyada reaksiya shid-datli boradi va gazsimon mahsulotning temperaturasi 
bir necha ming gradusgacha koʻtarilib, hajmi zaryadning dastlabki hajmigacha 
siqiladi, bosimi bir necha yuz ming kg .kuch/sm
2
gacha koʻtariladi. Siqilgan gaz 
tez kengayib, tevarakka kuchli zarb bilan tarqaladi — portlash yuz beradi. Portlay 
oladigan koʻpgina moddalardan 20—30 ga yaqini Portlovchi moddalar si-fatida 
ishlatiladi. Shulardan asosiylari: trinitrotoluol, tetril, geksogen, oktogen, 
nitroglitserin, ten (tet-ranitropentaeritrin) va boshqa 
Portlovchi moddalarning
(PM) zichligi – portlovchi modda massasining 
uning egallagan hajmiga bo‘lgan nisbati (g/sm
3
, kg/dm
3
yoki t/m
3
) bilan 
ifodalanadi va bu ko‘rsatkich uning muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Bu 
ko‘rsatkichga portlovchi moddalarning boshlang‘ich impulsni qabul qilishi, 
brizantligi va portlash energiyasining to‘planishi ko‘p darajada bog‘liq. 
Portlovchi modda patronining zichligi 
– patronning uning ustki g‘ilofi bilan 
massasining hajmiga nisbatidan iborat. Portlovchi moddaning muhim o‘lchamidan 
biri uning kritik zichligidir, ya’ni maksimal zichlik, bunda ma’lum diametrdagi 
zaryadda portlash turg‘un va maksimal tezlikda tarqaladi. Yerosti sharoitida 
portlatish ishlari olib borishda asosan patronlangan portlovchi moddalar qo‘llanadi. 
Kukunsimon portlovchi modda patronining zichligi 0,85–1,5 g/sm
3
, shneklangan 
yoki presslangan patron zichligi 1,3–1,5 g/sm
3
, plastik holatdagi zichligi esa 1,45–
1,5 g/sm
3
bo‘lishi zarur. Ammiak-selitrali portlovchi moddalarning zichligi uni 
saqlash davrida o‘zgarishi mumkin, asosan ammiak-selitraning qayta kristallanishi 
natijasida zichlanishi mumkin. Kukunsimon portlovchi moddalarning zichligi 
guruhlab va har xil vaqtda, ko‘mir kavjoyida portlatilganda yondosh zaryad 
impulsi ta’sirida ham ortishi mumkin. 
Portlovchi moddalarning plastikligi 
(qayishqoqlik). Plastik portlovchi 
modda deb, konsistensiyasida 
zaryadining yengil deforma
tsiyalash imkonini 
beruvchi yumshoq va kerakli shaklga kiritib, bu shaklni saqlab qoluvchi ma’lum 
qattiqlik xususiyatlari birgalikda mavjud bo‘lgan moddalarga aytiladi. Plastik 
portlovchi moddalar kukunsimon portlovchi moddaga nisbatan yuqori zichlikka 
ega bo‘lib, shpurdagi portlovchi moddani zaboynik (yog‘och zichlagich) bilan 

---

zichlanganida yuqori zichlikka ega bo‘lib, shpurning barcha kesim yuzalari 
to‘ldirishi natijasida zaryadda bir xil zichlik hosil bo‘ladi. Plastik portlovchi 
moddalarga yuqori foizli dinamitlar va suv to‘ldirilgan jelatinalangan plastic 
strukturali portlovchi moddalar ham kiradi.