R. X. Maksudov, I. S. Hayitov

9-jadval.
1857-1867 yillarda О‘rta Osiyo xonliklardan Rossiyaga tayyor
mahsulot, xomashyo va tо‘qimachik buyumlari chiqarish (ming rubl
hisobida)
Yil
Paxta
tolasi
jun
ipak
Ip-gaz
la
ma
buyumlar
i
Xom
ip
Jun
buyumlar
Jami
Umu
miy
chiqq
an
mahs
Tо
‘qim. 
Mah-
ri ulus
hi
1857
640,0 90,5 75,6
717,4  122,0  79,2 1724,7 5516,0
31,3
1858
697,0 91,4 68,9
697,2 113,3
85
1657,8 6402,5
27,4
1860
713,0 86,6 82,0
655,0
36,5
69,0 1642,1 7534,5
20,7
1865
2933,2 114,4  51,8
699,4
52,7  101,2 3953,7 8946,2
44,2
1865
3494,3 119,5  35,5
423,7  233,4  63,6 4370,0 8929,3
44,0
1867
5513,4  352,2 1273,0
534,5  196,4  58,7 7929,8 12621,0
62,8

---

95
Chor Rossiyasi Turkistonni bosib olgach о‘lkada kosibchilik
asosidagi tо‘qimachilikka tо‘siq qо‘yib, qishloq xо‘jalik mahsulotlarini
dastlabki qayta ishlash (masalan, paxtani)ga asosiy e’tibor berib, tayyor
mahsulotni Rossiya tо‘qimachilik korxonalarida ishlab chiqarishga
qaratdi. Masalan, 1913 yilda Turkiston savdo-sanoatchilari о‘lka
ma’muriyati oldiga bu yerda ip-gazlama korxonasini qurishni sо‘rab
murojaat qilganida о‘lka general-gubernatori Samsonov bu Rossiya,
xususan Moskva fabrika-zavod hо‘jaligiga katta zarar bо‘lib tushadi deb
rad javobini beradi.
Buning ustiga rus hukumati Turkistondan chiqariladigan
tо‘qimachilik mahsulotlariga, paxta xomashyosiga nisbatan qimmatroq
narx belgiladi. Masalan, temir yо‘l orqali 1 pud paxta tolasini 1853verst
masofaga tashish 1910 yilda 5 rub. 30 kop. qilib belgilangan bо‘lsa,
1 pud tо‘qimachilik mahsulotni 900 verst masofaga tashish 8 rub.53 kop.
qilib belgilandi. Kо‘rinib turibdiki, gazlamani tashish, paxta tolasini
tashishga nisbatan 1,6 marta qimmat. Bu о‘z-о‘zidan Rossiya markaziy
tumanlariga kosib-hunarmandlar paxtadan ishlab chiqariladigan tayyor
mahsulot-gazlamaga nisbatan xomashyo-paxta tolasini chiqarishini
arzon va afzal qilib qо‘ydi.
О‘zbekiston (Turkiston)da sanoat asosida ishlaydigan tо‘qimachilik
sanoatiga shо‘rolar davrida asos solindi. Respublikada о‘tgan asrning
20- yillaridan tо‘qimachilik mahsulotlari (paxta, pilla, jun)ni qayta
ishlab tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi dastlabki yigirish, tо‘qish,
fabrikalari qurila boshladi. Biroq, yildan-yilga paxta, pilla va boshqa
xomashyolarni yetishtirish kо‘paygan bо‘lsada, ulardan shu yerning
о‘zida tayyor mahsulot ishlab chiqarish bir meyorda qolaverdi. Masalan,
shо‘rolar davrida О‘zbekistonda paxta yetishtirish 200 ming tonnadan
(1924 y.) 6 mln. tonnagacha (1980 y.) yetgan bо‘lsada uni shu yerda
qayta ishlab tayyor mahsulot-gazlama, mato, kо‘ylak, kastyum va
boshqalar ishlab  chiqarish 6-8 foizdan oshmadi. 90 foizdan ortiq
xomashyo Rossiya va sobiq ittifoqning boshqa respublikalarida qayta
ishlanardi.
10-jadval.