R. X. Maksudov, I. S. Hayitov

7-jadval.
31 ta paxtaning urug‘lik chigitini tayyorlash sexlarini qurilishidan
keladigan yillik iqtisodiy samaraning jamlangan kо‘rsatkichlari
Kо‘rsatgichlar darajasi
Kо‘rsatkichlar
О‘lchov
birligi
Mavjud
sexlarda
Yangi
sexlarda
Kapital mablag‘lar (K1, K2)
Mln.sо‘m
14937,7
24850,0
Ekspulatatsion xarajatlar, jami (S1, S2)
Mln.sо‘m
7509,4
7251,7
Shu jumladan: ish haqi
Mln.sо‘m
568,3
675,4
Ijtimoiy sug‘urta
Mln.sо‘m
176,2
209,4
Elektroyenergiya
Mln.sо‘m
878,1
744,5
Amortizatsiya
Mln.sо‘m
1949,9
2174,4
Tamirlash
Mln.sо‘m
3936,9
3447,8
Chigit sifatini oshirishdan kelgan samara
Mln.sо‘m
15236,3
Jamlangan iqtisodiy samara
Mln.sо‘m
14007,1
О‘rtacha 1 ta korxona bо‘yicha
Mln.sо‘m
451,8
Bu masala birinchi navbatda paxta xom ashyosi va paxta tolasiga
qо‘yiladigan texnik talablarni belgilovchi asosiy meyoriy-texnik
hujjatlarga tegishli. Chunki paxta xom ashyosini qayta ishlash asbob
uskunalari va texnologik reglamentlari ham ularning bazasiga tayangan
holda ishlab chiqariladi.
1994-1995 yillargacha respublikada sobiq SSSRning quyidagi
davlat standartlariga amal qilinib kelindi;
· GOST 16298-81 “Mashina terimi paxta xom ashyosi. Texnik
shartlar”;

---

87
· GOST 10202-71 “Qо‘l terimi paxta xom ashyosi. Texnik
shartlar”;
· GOST 3279-76 “Paxta tolasi. Texnik shartlar”.
Bu hujjatlar О‘zbekiston Respublikasining jahon bozorida mustaqil
siyosat yurgiza boshlagani va yetishtirilayotgan xom ashyo
strukturasining о‘zgarishi munosabati bilan tubdan qayta kо‘rib
chiqilishni talab qilar edi.
Zero, mustaqillik yillarida paxta ekin maydonlarining keskin
qisqarishi va paxta xom ashyosi ishlab chiqarish yillik hajmlarining
kamayishi sababli qо‘l terimi va mashina terimining о‘zaro nisbati
о‘zgarib, qо‘l terimining salmog‘i 90 foizdan oshib ketdi. Bu holat о‘z
navbatida xom ashyo sifatiga ijobiy tasir qildi.
Paxta xom ashyosi sifatining yaxshilanishi, soha korxonalarida
boshlangan modernizatsiyalash jarayonlari va amaldagi standartlarni
tubdan о‘zgartirish ustidagi ilmiy-texnik izlanishlar RST О‘z 615-94
“Paxta xom ashyosi. Texnik shartlar” nomli yangi respublika standarti
ishlab chiqilishiga va joriy etilishiga imkon berdi. Natijada:
1. Bu standartda paxta xom ashyosining ham qо‘l va ham mashina
terimiga bо‘lgan asosiy talablar yagona umumlashtirilgan holga
keltirilgan bо‘lib, ular bо‘yicha xom ashyo rangi hamda yetilganligiga
kо‘ra besh navga va har bir nav undagi chiqindi miqdoriga kо‘ra uch
sinfga ajratiladigan bо‘ldi.
2. Joriy etilayotgan paxta xom ashyosini tozalash va qayta ishlash
texnologiyasi imkoniyatlaridan yanada tо‘laroq foydalanish hisobiga
1-2 nav paxta tolasining, uning sifatiga (klassi) ga zarar yetkazmagan
holda, undagi chiqindilarning hisob meyorini (0,5-1,0%dan 2% gacha)
va namligini (8% dan 9% gacha) о‘zgartirish imkoni tug‘ildi.
Paxta xom ashyosining ifloslanish va namlik hisob meyorlarining
bunday о‘zgartirilishi paxta yetishtiruvchi xо‘jaliklarning konditsion
og‘irlikka hisoblanib topshirilayotgan paxta xom ashyosi narxiga
sezilarli qо‘shimcha berdi.
Quyida 2004-2005 yillarda paxta xom ashyosi hosili uchun amalga
oshirilgan о‘zaro hisob-kitoblar (12 jadval) misolida paxta yetishtiruvchi
xо‘jaliklar uchun eski standartlarga nisbatan о‘zgartirilgan meyorlar
hisobiga berilgan qо‘shimcha tо‘lov miqdorlari keltirilgan.
Natijada xо‘jaliklar 2004-2005 yillar hosili bо‘yicha birinchi va
ikkinchi nav paxta xom ashyosini narxi oshganligi hisobiga qо‘shimcha
35,6 mlrd. sо‘m haq olishdi va shu bilan о‘z moliyaviy ahvollarini
yaxshilab olishdi.

---

88
Yangi standart joriy qilingan 1994 yildan boshlab о‘tgan davr ichida
xо‘jaliklar olgan qо‘shimcha mablag‘ miqdori 155,3 mlrd. sо‘mni
tashkil etdi.
Respublika “Paxtasanoat” Ilmiy Markazida, keyinchalik “Sifat”
uyushmasining sertifikatsiya bо‘yicha boshqarmasida paxta tolasining
jahon klassifikatsiyasi va xalqaro paxta savdosi amaliyoti bо‘yicha olib
borilgan jiddiy izlanishlar va chuqur tahlillari natijasida paxta tolasi
uchun GOST 3279-76 о‘rniga yangi RST О‘z 604-93 “Paxta tolasi.
Texnik shartlar” standarti ishlab chiqildi va joriy qilindi.