R. X. Maksudov, I. S. Hayitov

8-jadval.
2004-2005 yillarda paxta xom ashyosi narxlarining namlik va
ifloslanish hisob meyorlarini о‘zgartirilishi e’tiborga olingan holda
keltirilayotgan solishtirma ma’lumotlar (RST Uz 615-94 bо‘yicha)
Hisob
meyorlari,%
Xо‘jaliklarga tо‘lanadigan paxta xom
ashyosining solishtirma qiymati, mln. sum
RST
Uz
615-94 s
ta
nd
a
rt
bо
‘yic
ha
yilgacha 
b
о‘lga
n
st
anda
rt 
b
о‘
yic
ha
Tayyorlangan paxta xom
ashyosi xosilining hajmi
va assortimenti ming. tn
2004 yil hosili
2005 yil hosili
ifl
osl
angan
li
k
n
am
lik
ifl
osl
angan
li
k
N
am
lik
2004 y
il
     2
00
5 y
il
2005 y
il RS
T 
О
‘z
 615-9
4 stan
da
rti
1994 y
il
g
acha
bо
‘lgan stan
da
rt
Qi
ym
atidag
i
 farq
2005 y
il RS
T 
О
‘z
615-94 
stan
dart
i
1994 y
il
g
acha
bо
‘lgan stan
da
rt
Qi
ym
atidag
i
farq
2.0
9.0
0.5 8.0
2632.8
2818.1
766697.7
748211.8
18485.8 820658.9
800872.0
19786.9
2.0
9.0
1.0 9.0
352.1
409.8
88557.6
87557.6
893.4
102945.9
101906.0
1039.9
2.0
9.0
1.9
11
198.7
208.4
39859.8
40549.8
-690.0
43789.0
44547.0
-758.0
2.0
9.0
3.6
13
127.1
144.4
17339.0
18273.6
-934.6
19699.0
20760.9
-1061.9
2.0
9.0
155.4
129.6
11272.2
11985.2
-613.0
9484.1
9995.4
-511.2
3457.1
3710.3
92372.0
90657.8
-17141.6
996577
978081
18495.6

---

89
О‘zbekiston Respublikasining jahon paxta bozorida eksport hajmi
bо‘yicha yetakchi о‘rindaligini hisobga olib, tola sifatini aniqlashda
xalqaro klassifikatsiyaga iloji boricha (maksimal) yaqinlashtirilgan
yangi klassifikatsiyaga о‘tish mamlakatimizga valyuta tushumini keskin
oshishini va jahon paxta bozorida uning о‘ziga loyiq о‘rnini egallashini
ta’minladi.
Hozirda О‘zbekiston Respublikasi Liverpul. Bremen, Gdansk
xalqaro paxta (assotsiatsiyalarining) uyushmalarining a’zosidir. О‘zbek
tolasining tashqi kо‘rinishi etalonlari yuqoridagi uyushmalarda alohida
rо‘yxatga kiritilgan va sotuvchi hamda ta’minotchilar orasida ba’zi-bir
nizolar kelib chiqqanda na’muna sifatida qabul qilingan.
Shu sababli, 2004 yildan boshlab, jahon paxta bozorida keng
qо‘llanilayotgan ancha ilg‘or sistema, ya’ni har bir paxta toyini alohida
sertifikatlash sistemasi joriy qilindi. Bu sistema tola sifatini ancha aniq
baholash, tolani nisbatan bir tekis tiplar (lotlar)ga komplektlash, uning
narxini belgilash va xaridorlar bilan о‘zaro hisob-kitoblarni
soddalashtirish imkoniyatlarini berdi.
Bu masala soha tuzilmalari va “Sifat” markazi tomonidan tashqi
savdo kompaniyalari va chet el treyderlari bilan birga olib borilgan
faoliyat, qisqa davr ichida sohaning jahon paxta bozorida muhim о‘rin
egallashiga va avvalgi sifat baholash sistemasiga qaraganda tolani ancha
katta foyda bilan sotilishini ta’minlashga yо‘l ochdi.
2000-2005 yillar hosili misolida kо‘rinadiki, birinchi nav paxta xom
ashyosining umumiy hajmdagi salmog‘i 71,7 foizni tashkil etgan bо‘lsa,
1990 - 1992 yillarda bunday kо‘rsatkich 35,01 foiz (eski
klassifikatsiyada) bо‘lgan, ya’ni birinchi nav hajmi 36,69 foizga oshgan.
Bundan paxta tozalash zavaodlari salmoqli foyda olishdi.
2001 yilgacha amal qilib kelinayotgan paxta tolasini yetkazib berish
mexanizmi (tartibi) eksport hajmi katta bо‘lgan sharoitda (yiliga
800-1000 ming tonnagacha) quyidagi sezilarli kamchilik va
noqulayliklarga ega edi:
· mahsulotni yuklash 128 ta korxona tomonidan 70 dan ortiq
jо‘natish stansiyalarida amalga oshirilar edi;
· yuklov hujjatlarini rasmiylashtirish (tolani sertifikatlash,
deklaratsiya qilish, kelib chiqish sertifikatini va bojxona
rasmiylashtirishi va h.k) kо‘p vaqt va mehnat talab qilardi;
· paxta tolasini saqlash yoki jо‘natish joyida (paxta tozalash
korxonalari        yoki        bazalarida)        xaridor        tomon        vakillarining
bо‘lmasligi, ular tomonidan, ayniqsa xorijiy firmalardan kо‘plab

---

90
e’tirozlar tug‘ilishiga va ularni kо‘rib chiqish uchun paxta tozalash
korxonalari о‘z vakillarini portlarga jо‘natishga majbur bо‘lishiga olib
kelardi.
Paxta mahsulotlarini yetkazib berish mexanizmini soddalashtirish
va paxta tozalash korxonalarini ularga xos bо‘lmagan vazifalardan ozod
etib, asosiy vazifa bо‘lgan ishlab chiqarish dasturlarini bajarishga
e’tiborini kо‘proq qaratish maqsadida uyushma о‘z sohasida mavjud
bо‘lgan omborlar bazasida paxta mahsulotlari terminallari tashkil etish
masalasini bir necha bor ilgari surdi.
Natijada О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2001 yil 12 iyundagi 252-sonli qaroriga kо‘ra soha tizimini о‘zgartirish
bilan birga Tashqi Iqtisodiy aloqalar vazirligi ixtiyorida respublikaning
har bir xududida paxta mahsulotlarining konsignatsion terminallarini
tashkil etish boshlandi.
Hozirgi paytga 300 ming tonna paxta tolasini umumiy saqlash
imkoniyati bо‘lgan 20 ta terminal muvoffaqiyatli faoliyat kо‘rsatib
kelmokda. Bu terminallarning tashkil etilishi paxta tozalash
korxonalariga paxta xom ashyosini yanada samarali qayta ishlash va
ishlab chiqarilayotgan tola sifatini oshirishga ahamiyat-larini
kuchaytirish imkonini berdi.
Hozirgi sharoitda paxta tozalash korxonalarining о‘z mahsulotini
jо‘natish bо‘yicha vazifasi uni sertifikatlab, paxta terminaliga yetkazib
berishdangina iborat bо‘lib qoldi. Qolgan vazifalar, ya’ni tushirib olish,
saqlash, jо‘natishga tayyorlash va yuklab jо‘natish ishlari terminal
xizmatiga о‘tdi.
Barcha tegishli rasmiy jarayonlarni soddalashtirish va
yengillashtirish maqsadida terminallarda zarur xizmatlar: ya’ni bojxona
xizmati, О‘zbek “Sifat” Markazi vakolatxonasi, deklaratsiya xizmati,
vagonlarga buyurtma berish va tayyorlash xizmati va h.k.
joylashtirilgan.
Shunday qilib, paxta tozalash sanoati istiqbolda yanada rivojlanadi.
Nabatdagi vazifa yuqoridagi bob va paragraflarda ta’kidlab
о‘tganimizdek, tarmoqning imkoniyatlaridan keng foydalanib
mamlakatimiz iqtisodiyotining u bilan bevosita bog‘liq tarmoqlarini ham
rivojlantirishdan iborat.
Asosiy maqsad о‘zimizda yetishtirilayotgan paxta tolasining katta
qismini, aniqroq aytganda 60-70 foizini shu yerda qayta ishlab undan
tayyor mahsulot ishlab chiqarishdir. Bunda shunga erishish kerakki,
О‘zbekistonni jahon bozoriga paxta tolasini xom ashyo sifatida

---

91
chiqaradigan davlatdan yarim tayyor va tayyor mahsulotlar chiqaridigan
mamlakatga aylantirish.
Buning uchun tarmoqga va boshqa sohalarga xorijiy ivestitsiyalar
hamda ichki resurslarni kо‘proq jalb etish, xorijiy mamlakatlar yetakchi
firma va kompaniyalari bilan qо‘shma korxonalar qurish, ularni eng
zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlashni davom ettirish lozim bо‘ladi.
Avvalo, bu yо‘nalishda erishilgan yutuqlarni mustaxdamlash kerak
yoxud tо‘qimachilik, yengil, tikuvchilik, trikotaj kabi sanoat
tarmoqlarini jadal rivojlanishini ta’minlash, qо‘shma korxonalar
qurishni yanada kengaytirish lozim.
Mustaqillik yillarida Janubiy Koreya, Yaponiya, Shveysariya,
Germaniya, Turkiya kabi davlatlar bilan 80 dan ortiq shunday
korxonalarning qurilishi natijasida respublikamiz yengil sanoatida о‘sish
sur’atlari sezilarli darajada oshdi.
Masalan, 2005 yilda yengil sanoatda 2004 yilga nisbatan 12 foiz
о‘sishga erishildi. Bu kо‘rsatkich tо‘qimachilikda-17, tikuvchilikda -
24,5, trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishda - 53 foizni tashkil etdi.
1
Natijada shu yili paxta tolasini birlamchi (ip, kalava) va ikkilamchi
(tayyor mahsulot) qayta ishlab chiqarish hajmi sobiq ittifoq davridagi
6-8 foizdan 30-32 foizga yetdi. Birgina 2004 yilning yanvar-mart
oylarida umumiy qiymati 50 million AQSH dollariga teng bо‘lgan 5 ta
qо‘shma tо‘qimachilik korxonasi qurilib ishga tushirildi.
2010 yilgacha bunday paxtadan tayyor mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi tо‘qimachilik, tikuvchilik va trikotaj korxonalari soni
kamida 100 taga yetib respublikada tayyorlanayotgan paxta tolasidan
tayyor mahsulot ishlab chiqarish 2 barobar oshdi.
1
«Xalq so’zi», 2006 y., 11- fevral.

---

92

---

93
Bu dasturiy vazifalar amalga oshirilib, 2012 yilda О‘zbekistonda
quyidagi ijtimoiy-iqtisodiy masalalarning bir qismi hal etildi:
Birinchidan, aholining, shu jumladan yoshlarning katta qismi ish
bilan taminlandi;
Ikkinchidan, paxta tolasi, haqiqatdan milliy boylikka aylanib,
mamlakat byudjetini qattiq valyuta bilan tо‘ldiruvchi kuch-qudrat
manbaiga aylandi;
Uchinchidan, О‘zbekiston chetga xom ashyo chiqaruvchi
mamlakatdan tayyor mahsulot chiqaruvchi mamlakatga aylanib
bormoqda;
Tо‘rtinchidan, xalq turmush farovonligini oshirish uchun real
imkoniyatlar paydo bо‘ldi;
Beshinchidan, О‘zbekiston jahondagi ilg‘or rivojlangan
mamlakatlarga yaqinlashib xalqaro hamjamiyatda о‘ziga xos va mos
о‘rin topmoqda.