R. X. Maksudov, I. S. Hayitov

1976 yilda dunyoning ayrim mamlakatlarida paxta hosildorligi va
tola ishlab chiqarish holati.
Davlatlar
Hosildorlik
s/ga
Tola ishlab
chiqarish
(ming tonna)
Davlatlar
Hosildorlik
s/ga
Tola ishlab
chiqarish
(ming tonna)
SSSR (sobiq)
8,6
2515
Kolumbiya
5,0
136
Shu jumladan
О‘zbekiston SSR (sobiq)
9,0
1604
Meksika
8,0
200
Misr
7,0
392
Pokiston
2,7
510
Argentina
3,6
160
Suriya
7,5
150
1
Braziliya
1,4
516
Sudan
4,8
229
Hindiston
1,4
1110
AQSH
4,8
1813
Eron
5,0
165
Turkiya
5,9
457
Jadvaldan kо‘rinib turibdiki, О‘zbekiston paxta tolasi ishlab
chiqarish bо‘yicha ham yetakchi davlatlar qatorida turibdi. Bu paxta
bizning asosiy boyligimiz ekanidan dalolat emasmi? Xuddi shunday,
ammo shо‘rolar davlati bizdan shu boylikni olib qо‘ydi. Fikrimiz isboti
uchun Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi sо‘zlarini eslash о‘rinli
deb bilamiz. “Keyingi 15 yilda terilgan paxtaning ham hisob-kitobi
ayon. О‘zim hisoblab chiqqanman: shu davr mobaynida kamida
35 milliard dollarlik boylik paxta va oltin Markaz ehtiyoji uchun olib
chiqib ketilgan”.
1
 Bu yerda yurtboshimiz 1976-1990 yillarni nazarda
tutgan. Hisob-kitobda boshqa boyliklar inobatga olinmagan.
Tobiiyki, paxta о‘z-о‘zidan bо‘lmaydi. U juda katta mehnat va
qо‘shimcha resurslarni talab qiladi. Masalan, Sobiq ittifoqda
paxtachilikni rivojlantirish maqsadlarida birinchi navbatda
jamoalashtrish siyosati amalga oshirildi. Yakka dehqon xо‘jaliklari
tugatilib yirik jamoa xо‘jaliklari-kolxozlar tashkil etildi, “Xalq hashari”
deb atalmish yо‘l bilan suv xо‘jaligi qurilishi-kanallar, suv omborlari
qurish keng avj oldirildi.
Albatta, paxta ekiladigan maydonlarning 60 yil (1930-1990)
davomida 884 ming gektardan 2 million 110 ming gektarga yetishi о‘z
navbatida suvga, mineral о‘g‘itlarga bо‘lgan talabni oshirib yubordi.
Natijada. 1929-1940 yillarda umumiy uzunligi 2108 km bо‘lgan katta va
kichik kanallar, shu jumladan Katta Farg‘ona kanali (270 km.), Shimoliy
1
 I.A.Karimov O‘zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. - T , 1996 y., 188-bet

---

56
Farg‘ona kanali (133 km.), Qizketgan, Darxom, Norpay, Hazarbog‘,
Toshsaqa, Sovoy, Dalvorzin kanallari. Kattaqо‘rg‘on suv ombori qurildi.
Urushdan keyingi yillarda О‘zbekiston paxtachiligida yanada «katta
о‘zgarishlar» qilindi. О‘tgan asr 50-yillaridan quriq va bо‘z yerlarni
о‘zlashtirish avj oldirildi. Mirzachо‘l, Qarshi, Surxon-Sherobod,
Markaziy Farg‘ona, Malik, Jizzax chо‘llarida ming-minglab gektar
yangi yerlar о‘zlashtirildi. Bu yerlarni sug‘orish uchun esa Janubiy
Mirzachо‘l, Kirov nomli, Amu-Buxoro, Amu-Qorakо‘l, Katta Andijon
kanallari, Kosonsoy, Uchqizil, Kuyimozor, Toshkent, Janubiy Surxon,
Chimqо‘rg‘on, Karkidon, Pachkamar suv omborlari qurildi.
60-yillardan paxtachilikda kompleks mexanizatsiyalash,
kimyolashtirish, fan va texnikaning eng yangi yutukdarini ishlab
chiqarishga joriy etish, g‘о‘zaning serhosil, erta pishar navlarini
yaratishga e’tibor kuchaytirildi. Keyingi yillarda respublikaning barcha
viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida ilmiy asoslangan
mintaqaviy dehqonchilik tizimi, g‘о‘za yetishtirishning industrial
texnologiyasi ishlab chiqildi va joriy etildi.
Paxta hosildorligini oshirish va tola sifatini yaxshilash choralari
kо‘rildi. 1922 yildan 1990 yilgacha 7 marta paxta navlarini almashtirish
о‘tkazildi. Yangi tezpishar, serhosil, uzun tolali navlar yaratildi. Natijada
tola uzunligi 26-28 mm. dan (1913 y.) 32-33 mm. gacha, tola chiqishi
esa 26-28 foizdan 35-41 foizgacha kо‘tarildi. G‘о‘zaning vilt va boshqa
kasalliklardan zararlanishi keskin kamaytirildi.
1
Shu bilan birga, О‘zbekistonda paxtachilikning keskin darajada
rivojlantirilishi bir qator salbiy oqibatlarga ham olib keldi. Xususan,
oziq-ovqat mahsulotlari-gо‘sht, sut, kartoshka, meva-sabzavot, g‘alla
yetishtirish kamayib ketdi. Respublika ularning asosiy qismini chetdan
olib kelishga majbur bо‘ldi.