Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti mustaqil ishlari bajarish, yozish va rasmiylashtirish tartiblari

3.6 - rasm. Uzilma dislokasiyalarning turli shakllari
(V.D.Voyloshnikov buyicha).
1- sbros; 2 - vzbros; 3 - zinasimon sbros; 4 – zinasimon vzbros;
5 - graben; 6 - ramp; 7 - gorst; 8 - vzbros bilan chegaralangan gorst;
9 - graben - sinklinal; 10 - gorst -antiklinal; 11 - burmalanish bilan
bir vaqtda hosil bo’lgan nadvig; 12 - 14 - gorizontal yuza bo’ylab
surilish turlari; 15 - ta’sir kuchlarining yo’nalishi; 16- tog’
jinslarining surilish yo’nalishlari.

Tektonik jarayonlar natijasida tog‘ jinslarining burma va uzilma shaklida yotish holatini tabiiy sharoitda o‘rganish murakkab vazifadir, chunki ekzogen geologik jarayonlar natijasida yer yuzasidagi notekisliklar yo‘qolib va yopilib boradi. Buzilgan joylardan ayrim vaqtlarda buloqlar oqib chiqadi, daryo suvlarining bu erlarga quyilishi natijasida sarfi kama-yadi.

Tektonik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan burmalarni va uzilma-larni, gidrotexnik inshootlarning joyini tanlashda injenerlik tadbirlarini ishlab chiqishda hisobga olinadi.

4. Zilzila deb, tabiiy kuchlar ta’sirida yer po‘stining silkinish hodisa-siga aytiladi. Zilzilalar Yer qa’rining ma’lum bir nuqtalarida yig‘ilgan katta kuchlanishning bir zumda sarflanishi natijasida sodir bo‘lib, seysmik stan-tsiyalarda o‘rnatilgan maxsus qurilmalar (seysmograf, seysmometrlar) bilan qayd qilinadi. Yer sharida yiliga bir - necha million silkinishlar qayd etiladi. Ularning yuzdan ortiqrog’i yer yuzida vayronagarchilik keltiradi.

Yer po‘stida yoki mantiyaning yuqori qismida jins massivlarining siljishi natijasida egiluvchan to‘lqinlar paydo bo‘ladigan joyi zilzila gipo-tsentri (o‘chog‘i) deyiladi. Gipotsentrning chuqurligi 700 kilometrgacha etishi mumkin.
Hosil bo‘lishi chuqurligi bo‘yicha - yuzada (gipotsentrning chuqurligi 50 kilometrgacha), o‘rta chuqurliklarda (gipotsentrning chuqurligi 50-300 kilometrgacha), katta chuqurliklarda (gipotsentrning chuqurligi 300 kilo-metrdan ortiq) sodir bo‘ladigan zilzilalarga bo‘linadi.
Agar gipotsentr orqali yer radiusi o‘tkazilsa, shu radiusning yer yuzasi bilan kesishgan nuqtasi epitsentr deyiladi (4.1-rasm).
Zilzila jarayonida litosferada ikki xil silkinma va tebranma harakatlar vujudga keladi.
Episentrda tektonik turtki ta’siridan hosil bo‘lgan egiluvchan harakat pastdan yuqoriga tik yo‘nalgan bo‘ladi, shuning uchun epitsentrda yer silkinadi. Yer yuzasining boshqa nuqtalariga giposentrdan tarqalgan egiluv-chan to‘lqinlar burchak ostida qiyalanib uriladi va episentrdan uzoqlashgan sari silkinma harakat silkinma - tebranma so‘ngra esa tebranma harakatga aylanadi.
Gipotsentrda hosil bo‘lgan egiluvchan to‘lqinlar ikki xil bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlar ko‘rinishida tarqaladi. Bo‘ylama to‘lqinlar ta’siridan jismlar siqiladi, cho‘ziladi va hajmi o‘zgaradi.
Muhit zarralari to‘lqin yo‘nalishi bo‘yicha siljiydi. Ko‘ndalang to‘l-qin jismlarining davriy surilishiga yoki shaklining o‘zgarishiga olib keladi. Yer yuzasida zilzilaning epitsentrida qattiq va gazsimon muhit chegarasida yuza to‘lqinlari hosil bo‘ladi.
Bu to‘lqinlar ko‘ndalang urilish (ta’sir kilish) xususiyatiga ega va epitsentrdan har tomonga, yer po‘stining eng yuqori qavati bo‘ylab tarqa-ladi hamda jinslarning to‘lqinsimon deformatsiyalanishiga olib keladi.