Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

Банк инқирозларининг келиб чиқиш сабабларини бир неча омилларни ҳисобга олган ҳолда аниқроқ ёритиб беришга ҳаракат қиламиз:
Кредитни ҳаддан ташқари кенгайтириш. Ушбу омил натижасида кредит портфелининг сифати ёмонлашади, кредит таъминоти қиймати ошириб юборилади ва кредит хавфи ортади. Кредит портфели таркибидаги кредитлар сонининг ўсиши сабабли уларнинг мониторинги билан боғлиқ қийинчиликлар мавжуд. Мисол тариқасида Японияда 80-йилларда, Лотин Америкаси ва Жануби-Шарқий Осиёда 90-йилларда банк инқирозлари пайдо бўлишини келтиришимиз мумкин.
Инфляция. Фоиз ставкалари орқали инфляция банк тизимига бир неча жиҳатдан таъсир қилиши мумкин. Буларга миллий капиталнинг чет элга чиқиб кетиши, жамғаришга мойилликнинг пасайиши, фаол ва пассив операциялар тузилмасининг ўзгариши киради. Шундай қилиб, бу ҳолда банк мажбуриятларига мос келмайдиган узоқ муддатли активларга эгалик қилувчи алоҳида молия институтлари қийин аҳволга тушиб қолишади.
Мамлакатдаги ўртача нарх даражасининг ўсиши шароитида банклар депозит базасини таъминлаш мақсадида депозитлар бўйича фоиз ставкаларини оширишга мажбур бўладилар. Агар фаол операциялар бўйича рентабеллик даражаси чекланган бўлса, унда бу ҳолда банк фойдасининг кескин пасайиши кузатилади. Кўпгина мамлакатлар амалиётида ўртача нархлар даражасининг ўсиши манзарасида мамлакат банклари кредит шартномалари муддатини қисқартиришга интилмоқда. Банкларнинг асосий функцияларидан бири бу жорий омонатларни узоқ муддатли инвестицияларга айлантиришдир. Иқтисодий муҳит ўзгариши шароитида кредит шартномалари шартларини қисқартириш банкларни ҳимоясиз қилади ва банк барқарорлигини сусайтиради.
Товарлар, молиявий активлар ва фоиз ставкаларининг кескин ўзгариши. Бундай ҳолатда банклар кредит ва бозор таваккалчиликларини аниқлашда, омонатчилар ва назорат органлари эса банкнинг молиявий ҳолатини баҳолашда ноаниқликларга дуч келишмоқда. 1980 йилда Швецияда кредит бозорининг эркинлаштирилиши натижасида нархларнинг асоссиз кўтарилиши ва кредит спекуляцияси жиддий банк инқирозига олиб келди.
Агар банк тизимидаги инқирозларнинг келиб чиқишининг ташқи иқтисодий омилларига тўхталадиган бўлсак, унда 1980 йил бошида ривожланган мамлакатларда банк инқирозлари нефт ва асосий экспорт товарлари нархларининг пасайиши билан боғлиқ. Шундай қилиб, банк инқирозларининг пайдо бўлишида Ғарб давлатлари томонидан Роналд Рейган маъмуриятининг инфляцияга қарши сиёсати шароитида ташқи қарз хизматлари бўйича фоиз ставкаларининг кескин ўсиши муҳим рол ўйнади. Фоиз ставкаларининг кескин кўтарилиши ва миллий валютанинг қадрсизланиши банкларнинг тўлов қобилиятига сабаб бўлди.
Савдо қоидаларини бузиш. Ушбу ҳолат банк инқирозини бошдан кечирган деярли барча мамлакатларда кузатилади. Экспорт таркибида асосий ўринни эгаллаган хомашё нархларининг кескин пасайиши экспорт қилувчи корхоналар ва уларга хизмат кўрсатувчи банкларга жиддий салбий таъсир кўрсатмоқда.
Чет эл инвестицияларини жалб қилишда молиявий бозорларни эркинлаштириш. Ушбу давлатнинг барча ижобий томонларини ҳисобга олган ҳолда, Лотин Америкаси (80-90-йилларнинг 1-ярмида) ва Жануби-Шарқий Осиё (1997-1998) мамлакатларининг тажрибаси шуни кўрсатадики, қисқа муддатли спекулятив пул ва портфел инвестициялар молия тизимининг фоиз ставкаларига сезгирлигини оширади ва валюта курсининг ўзгаришига олиб келади. Бундан ташқари, чет эл инвестицияларининг чиқиб кетиши иқтисодиётни қийин аҳволга солмоқда.
Белгиланган валюта курси. Бундай шароитда нархларнинг барқарорлигини таъминлаш учун валюта курсини сунъий равишда чеклаш Марказий банкнинг валюта заҳираларининг пасайишига сабаб бўлади. Ташқи қарзлар бўйича ҳисоб-китоблар билан боғлиқ муаммолар кучайиб бормоқда, параллел валюта бозори пайдо бўлди. Бу, ўз навбатида, фоиз ставкаларининг ўсишига ва қарздорларнинг тўлов қобилиятининг ёмонлашишига олиб келади.
К.В.Рудим томонидан олиб борилган тадқиқотларга кўра, банк инқирозларининг келиб чиқиш сабаблари:
- миллий валютанинг қадрсизланиши;
- доллар даражасининг ўсиши;
- ташқи қарзнинг катта ҳажми;
- юқори бюджет тақчиллиги;
- ЯИМ ўсишининг паст даражаси;
- банк фаолиятини тартибга солишнинг заифлиги;
- МБ ва ихтисослашган молия-кредит институтларининг ривожланмаганлиги.