|
Банк инқирозининг қуйидаги турлари мавжуд:
Банк инқирозининг 1-тури, бюджет харажатлари миқдорига қарамай, микроиқтисодий даражадаги инқироз деб аташ мумкин. Бундай ҳолда, чекланган миқдордаги банкларнинг банкротлиги бутун молия тизимига кескин таъсир кўрсатмайди ва кенг миқёсли макроиқтисодий пасайиш бўлмайди. Бунга АҚШ (1984-1991), Швеция (1990-1993), Финляндия (1991-1994) ва Франциядаги (1991-1998) банк инқирозлари мисол бўла олади.
Банк инқирозининг 2-турини ёмон оқибатларга олиб келадиган макроиқтисодий инқироз деб аташ мумкин. Масалан, Чилидаги банк инқирози (1981-1984) ЯИМнинг 13% пасайишига олиб келди. Банк секторининг аксарияти миллийлаштирилди ва шу пайтгача давлат харажатлари тўлиқ қопланмади. Бундай инқирозларни бартараф этиш учун маблағлар ЯИМнинг 15-20 фоизини ташкил қилиши мумкин.
Банк инқирозининг 3-тури молия ва бюджет тизимидаги мувозанат, юқори инфляция ва иқтисодиётнинг демонетизацияси каби хусусиятлар билан тавсифланади.
Юқоридаги банк инқирозлари турлари билан бир қаторда уларнинг намоён бўлишининг қуйидаги шакллари мавжуд:
Яширин инқироз. Бундай шароитда банкларнинг аксарияти тўловга қодир эмаслигига қарамай, ўз фаолиятини давом эттиради.
Инқирознинг очиқ шакли. Бу ерда биз банк ваҳима, Буюк Депрессия даврида депозитларнинг катта миқдордаги қайтарилиши билан боғлиқ вазият ҳақида гапиришимиз мумкин.
Тизимли банк инқирози. Бу аксарият банк тизимининг тўловга қодир эмаслигини англатади. Шунингдек, К.В. Руди чет эл тадқиқотлари натижаларини хулоса қилиб, қуйидаги банк инқирозлари турларини келтиради:
кредит жараёнининг функционал ҳолатининг бузилишидан келиб чиқадиган банк инқирозлари;
қарз ва валюта муаммолари билан боғлиқ банк инқирозлари
банк эпидемияси (турли каналлар орқали тарқалиши, масалан, чет эл капитали ҳаракати).
Тизимли банк инқирозлари - банк тизимининг муҳим қисмига бўлган ишончни йўқотиш, реал иқтисодиётга салбий таъсир кўрсатадиган жиддий хавф, шунингдек тўлов тизимидаги хатолар ва кредит оқимлари ва активлар қийматининг ўзгаришидир.
Тизимли банк инқирозининг келиб чиқиш омиллари қуйидагилар:
инқироз келиб чиқиши қандай бўлишидан қатъи назар, битта, бир нечта ёки барча банкларда ликвидлик муаммоси сифатида шаклланади;
ликвидлик ва маблағларни қайтариб олиш асосий муаммолар белгиси сифатида келтирилган;
сабабларни микроиқтисодий ва макроиқтисодий омиллар ёки иккаласи деб кўрсатиш мумкин.
Шунингдек, тизимли банк инқирозларининг микроиқтисодий омиллари банк фаолияти устидан назорат амалиёти талаблари ва меъёрий мезонларга мос келмаслиги билан намоён бўлади. Улар таркибига бўш кредит бериш амалиёти, хатарларни бошқариш тизимининг заифлиги ва баланс дефицитини яратиш (номутаносиблик, активлар устидан назоратнинг номувофиқлиги) каби ҳолатлар киради.
Макроиқтисодий мувозанат иқтисодий тизимга босимни кучайтиради. Унинг таъсири банклар баланси ҳолатига боғлиқ, яъни:
давлатга кучли таъсир
долларнинг юқори улуши
қарздорларнинг хеджирланмаганлиги
юқори ва мувозанациз фоиз ставкалари
Инқирозларнинг "стандарт моделлари" қуйидагилардан иборат:
1-босқич. Инқирозни ўз ичига олади.
2-босқич. Банкни қайта қуриш.
3 босқич. Йўқотилган активларни бошқариш
1-босқичнинг асосий йўналиши вазиятни барқарорлаштириш ва жамоатчилик ишончини тиклашдан иборат. Бундай ҳолда, банкнинг ликвидлигини таъминлаш зарурати дарҳол ликвидликни таъминлаш ва ортиқча ликвидликни стерилизация қилишда ёрдам бериш орқали қондирилиши керак. Шунингдек, инқирозларнинг сабабларини ўрганиш ва уларни йўқ қилиш керак. 1-босқичда зарурий чоралар:
● омонатчилар манфаатларини ҳимоя қилиш;
● ишончли макроиқтисодий сиёсатни ташкил этиш;
● капиталнинг чиқиб кетишини чеклаш чораларини белгилаш
● тикланиш имконияти бўлмаган ташкилотларнинг ёпилиши
● ўрта муддатли қайта қуриш дастурини қабул қилиш
● ишончни тиклаш бўйича сиёсатни ўтказишда шаффофликни таъминлаш;
● агар ушбу чораларнинг барчаси ижобий натижа бермаса, унда якуний чоралар сифатида маъмурий чораларни қўллаш зарур.
2-босқичнинг асосий йўналиши - бюджет харажатларини минималлаштириш ҳисобига тармоқларнинг давомийлиги ва самарадорлигини тиклаш. Бу ерда институционал ва ҳуқуқий тузилмалар банкларга устувор аҳамият берадиган қонунчилик ҳужжатлари, активларни ўтказиш ва уларни баҳолашни тартибга солувчи меъёрий ҳужжатлар ва бухгалтерия ҳисоби ва аудит қоидаларини қабул қилишлари шарт.
2-босқичда қўллаш учун зарур бўлган чоралар:
Банк диагностикаси бўйича:
- бир хил мезонларни қўллаш;
- ўрта муддатли мақсадларни амалга ошириш (фойда олиш имконияти мавжуд бўлган жойда)
- махсус аудиторларнинг ролини кучайтириш зарур.
Барқарор ва етарли даражада капиталлашув даражасига эга бўлмаган банклар:
- вақтинча қайта қуриш режасини ишлаб чиқиш, хусусий капитални жалб қилиш;
- интенсив ҳисобот ва мониторингни назорат қилиш.
Барқарор бўлмаган ва ночор банклар:
- қисқа вақт ичида тугатиш тўғрисида қарор қабул қилиш;
- тугатишга розилик берадиган юқори органга мурожаат қилиш;
- омонатларни ишончли банкка ўтказиш.
Шунингдек, банклар капиталлаштирилганда, давлат маблағларидан фойдаланишни ташкил этиш зарур.
3 босқичнинг асосий йўналиши - ишламайдиган (тақдим этилмаган) кредитлар бўйича жавоб бериш. Инқироздан кейин кўриладиган чоралар:
- кафилликни беришдан оммавий равишда рад этиш;
- маъмурий чоралардан бош тортиш;
- давлат (ҳукумат) мулкидан чиқиб кетиш;
- инқирознинг 2-тўлқинидан ҳимоя қилиш учун корпоратив қайта қуришни давом эттириш.
Юқорида айтиб ўтилганлар билан бир қаторда, юқори қарздорлик ва банкларнинг ваколатларини ошириб юбориш баъзи сиёсий бўлинишларга олиб келиши мумкин. Қарзнинг барқарорлиги инфляция ўсиши, ЯИМ ва бюджет камомадига боғлиқ. Буни формула билан кўрсатиш мумкин:
Д = (Дастлабки дефицит / ЯИМ) - (Сеньераж / ЯИМ) + Д (Ҳақиқий фоиз ставкаси - ўсиш даражаси).
Сенёраж - бу марказий банкнинг монопол ҳокимиятининг пул муомаласи соҳасидаги пул ифодаси. Давлат томонидан чиқарилган пул массасининг номинал қиймати ва пул ишлаб чиқаришнинг жуда паст таннархи ўртасидаги фарқ давлат даромадлари бўлиб, сенёраж деб номланади.
Юқори ўсиш суръатлари, паст инфляция ва бюджет камомадлари билан қарздорлик камаяди. Юқори дефицит ва реал фоиз ставкаларининг кўтарилиши қарзни кучайтиради.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, қуйидаги хулосалар қилиш мумкин:
- инқироздан олдин институционал ва қонунчилик базасини ташкил этишни қўллаб-қувватлаш зарур;
- расмий тизимларнинг хавфсизлиги (ликвидлик талаблари, депозитларни суғурталаш, кафолатлар) пухта ишлаб чиқилганлигига ишонч ҳосил қилиш керак;
- ваколатларни имкон қадар тезроқ бериш;
- молия-кредит тизимининг шаффофлигини таъминлаш ва корпоратив реструктуризацияга эътибор бериш.
Do'stlaringiz bilan baham: |
