Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

19-МАВЗУ. БАНК ИНҚИРОЗЛАРИ
Режа:

1. 
   Банк инқирози тушунчаси.
   
2. 
   Банк инқирозини белгиловчи мезонлар.
   
3. 
   АҚШда юз берган банк инқирозлари. Россия ва Шарқий Европа, Япония ва Шарқий Осиё мамлакатларида юз берган банк инқирозлари.
   

Турли мамлакатлар тажрибасидан кўриниб турибдики, банк инқирозлари банк секторининг ўзгарувчан макроиқтисодий шароитларга мослашувининг мураккаб жараёнини акс эттиради. Банк тизимидаги инқирозли вазиятларни у ёки бу даражада бошдан кечирмаган мамлакатни номлаш қийин. К.Рейнхарт ва К.Рогоффнинг ёндашувига кўра, энг биринчи банк инқирози 1802 йилда Францияда юз берган. Эрта ривожланаётган бозорда банк инқирози 1863 йилда Ҳиндистонда, 1860-1870 йилларда Хитойда ва 1873 йилда Перуда бир неча бор содир бўлган.

Мамлакатлар ҳалигача банк инқирозига дуч келмоқдалар, улар билан курашиш учун катта миқдорда маблағ сарфлайдилар. Халқаро Валюта Жамғармаси маълумотларига кўра, 1970 йилдан буён дунёда юздан ортиқ тизимли банк инқирози содир бўлган. Инқирознинг тизимли табиати, аксарият банклар ўз омонатчилари олдидаги мажбуриятлари учун жавоб бера олмайдиган, аксарият банк тизимининг тўловга лаёқацизлигини билдиради.
Маҳаллий ва хорижий адабиётларда банк инқирозини аниқлашнинг бир қанча ёндашувлари мавжуд. Бироқ, бу ҳодисанинг қатъий расмий ва умуман қўлланиладиган таърифи ишлаб чиқилмаган.
Банк инқирозининг моҳияти ва унинг келиб чиқиш сабаблари ўз асарларида А.Демиргук-Кунт, Э.Детражиа, Г.Кальво, Дж.Камински, К.Рейнхарт, Дж.Каприо, С.Линдгрен, В.Ю.Катасонов ва бошқалар каби хорижий ва маҳаллий олимлар томонидан кўриб чиқилган.
"Банк инқирози" тушунчаси тадқиқот йўналишига, таҳлил қилинаётган инқироз омилларининг характерига ва бошқаларга қараб ноаниқ тарзда аниқланади. Банк инқирозлари дастлаб маҳаллий бўлиб, молиявий инқирознинг таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, замонавий банк инқирозлари назариясида банк секторида барқарорлик бузилиши ва тизимнинг кенг кўламли инқирози ҳолатларини фарқлашга алоҳида еътибор қаратилади. Маҳаллий инқироз, ўз навбатида, банк тизимининг алоҳида тармоқларига ёки мамлакат ичидаги алоҳида ҳудудларга таъсир қилади.
Макроиқтисодий ёндашувга кўра, тизимли банк инқирози макроиқтисодий, тартибга солувчи ва институционал характердаги салбий омилларнинг таъсири натижасида банк активларининг тез суръатлар билан ва ёмонлашиб бориши сифатида тушунилади. Микроиқтисодий ёндашув, аксинча, банк инқирозларининг пайдо бўлишини маълум банклар ва филиал тармоқлари фаолияти билан боғлиқ сабаблар мажмуи билан изоҳлайди.
Тизимли банк инқирозининг энг тўлиқ таърифини қуйидагича шакллантириш мумкин. Бу банк секторининг маҳаллий ва домино эффектига асосланган инқирозидир, бунда бир қатор банкларда "ёмон қарзлар" тўпланиб, уларнинг тўлов қобилияти банк ваҳимасига, ишончсизлик фонида банклар томонидан тўловларнинг оммавий тўхтатилиши, сўнгра тўлов тизими ва молия бозорларининг қулаши бошланганда, омонатларни катта миқдорда олиб қўйиш, бир-бирларига банк кредитларини кескин камайтириш ва бошқалар олиб келади.
Ж.Каприо ва Д.Клингебиел банк соҳасидаги инқирозли вазиятларнинг учта кўринишини аниқладилар:
- бир ёки бир нечта банклардаги муаммолар (аниқки, бу вазиятда тизимли инқироз белгилари йўқ);
- узоқ вақт давомида мавжуд бўлиши мумкин бўлган банк тизимининг яширин бузилишлари (банк секторини тартибга солиш ва назорат қилиш тизимининг заифлиги шароитида);
- кенг кўламли (тизимли) банк инқирози.
Банк инқирозлари иқтисодиётга етказилган зарар даражаси билан ажралиб турадиган тасниф мавжуд. Шундай қилиб, микроиқтисодий даражадаги инқироз шароитида бир нечта банклар банкрот бўлиши мумкин. Бироқ, бу кенг кўламли иқтисодий таназзулга олиб келмайди. Бундай инқирозга мисол сифатида 1990-1993 йилларда Швецияда юз берган банк инқирозини келтириш мумкин. Ликвидлик инқирози Швеция Марказий банкини банк тизимига катта сармоя киритишга мажбур қилди. Бироқ, бу инқироз мамлакат иқтисодиётининг беқарорлашишига олиб келмади.
Макроиқтисодий даражадаги банк инқирозининг оқибатлари янада даҳшатли. Бунга ёрқин мисол Чили тажрибаси (1981-1984 йиллар), банк инқирози 1982-1983 йилларда ялпи ички маҳсулотга нисбатан 13% пасайишига олиб келди ва аксарият банклар миллийлаштирилди. "Чили типидаги" инқироз даврида макроиқтисодий беқарорлик кенг миқёсли молиявий ва молиявий беқарорликка олиб келмади, бу юқори инфляцияга, иқтисодиётнинг деметилизациясига олиб келди, бу кенг кўламли банк инқирози учун хосдир.
Банк инқирозининг энг хавфли тури бу яширин ёки яширин инқироздир, бунда банкларнинг катта қисми тўловга қодир эмас, лекин ўз фаолиятини давом эттиради.
Банк инқирозининг намоён бўлишидан бири - банк ваҳимаси. Банк ваҳимасининг кўпгина иқтисодий ва математик моделларига асос бўлиб хизмат қилган банк ваҳимасининг классик модели Д. Диамонд ва Ф. Дубвиг томонидан таклиф қилинган. Бу модел Ф. Аллен, Д. Гейл томонидан ривожлантирилган. Бу ҳодиса "банк операцияси" деб ҳам аталади. Бу шуни англатадики, банк мижозларининг катта қисми ўз тўлов қобилиятидан хавотирланиб депозитларини қайтариб олишади. Унинг хавф -хатарларидан бири шундаки, ваҳима битта, эҳтимол муаммоли банкдан соғлом банкларга тарқалиши мумкин. Улар ўзаро мажбуриятлар тизими билан чамбарчас боғлиқ бўлганлиги сабабли, битта банкда (айниқса, катта) инқирозли вазиятнинг пайдо бўлиши бошқаларга зарар келтиради.
Ҳар қандай инқироз, шу жумладан банк инқирози, иқтисодий жараёнларнинг бузилиши туфайли юзага келади. Миллий даромадни йўқотиш натижасида у иқтисодий ва молиявий механизм функцияларига салбий таъсир кўрсатада. Иқтисодиётнинг ҳар қандай тизимининг, пул, молиявий ёки кредитнинг ажралмас қисми бўлган банк тизимидаги банк инқирозлари ички ёки ташқи омиллар натижасида ёки бошқа тизимларнинг таъсири остида юзага келиши мумкин.
Кўп йиллар давомида турли хил олимлар томонидан банк инқирозининг сабаблари турли хил муҳокама қилинди. Уларнинг 1-қарашлари омонатчилар, банк мижозлари ва акциядорлар ўртасида асоссиз ваҳима натижасида банк ликвидлилиги пасайишининг таъсирига асосланган бўлиб, бу банклардан маблағларни (депозитларни) доимий равишда олиб чиқиб кетишига олиб келди. Омонатчилар, банк мижозлари ва акциядорларнинг бундай ҳаракатлари банк ликвидлиги ҳолатига салбий таъсир кўрсатмоқда. Натижада, жиддий молиявий босим натижасида банклар ўз активларини сотишга мажбур бўладилар. Агар инқирозни олдини олиш мақсадида банкнинг амалдаги сиёсатига ўзгартиришлар киритилмаса, улар тизимли ва ички омилларга боғлиқлик ҳолатидан тушиб қолишидан ҳимояланмайди.
Банк инқирозлари бўйича кейинги қарашлар баланснинг фаол қисмидаги зарарлар туфайли банкларнинг тўловга қодир бўлган ҳолатига асосланади. Банк активларининг узоқ муддатли зарари одатда ноқулай макроиқтисодий жараёнлар, бозор деформацияси, давлат сиёсати (ёки аралашуви) ва фирибгарликлар билан боғлиқ. Шундай қилиб, ушбу қарашларнинг аксарияти унинг ўзгарувчан иқтисодий принциплар ва ишбилармонлик даврларининг табиий маҳсули эканлигига асосланади.
Банк инқирозининг макроиқтисодий нуқтаи назардан келиб чиқиши беқарор макроиқтисодий сиёсат, глобал молиявий шароитлар ва валюта курси механизмидаги муаммолар билан боғлиқ. Ҳаддан ташқари кенгайтирилган пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсати, кредит инқирозлари, қарзларнинг ҳаддан ташқари кўпайиши, реал активларга инвестицияларни жалб қилиш банк активлари сифатининг пасайишига олиб келади.
Америкалик академик иқтисодчилар Кармен М. Рейнхарт ва Кеннет С. Рогофф кредит инқирозлари ва активлар нархлари пуфакчалари шаклланишини банк инқирозининг асосий сабаблари деб ҳисоблашди. Бундай иқтисодий деформацияни ривожланаётган мамлакатларда ҳам кузатиш мумкин. Ривожланаётган иқтисодиётлар бошқа мамлакатлардан чет эл валютасидаги қисқа муддатли кредитларни олишда валюта курсининг пасайиши, халқаро бозорларда фоиз ставкаларининг ўсиши ва халқаро савдо шароитларининг ўзгариши юқори валюта таваккалчиликларининг шаклланишига ёрдам беради.
Масалан, 1980 йилда Ғарб мамлакатларидаги банклар иқтисодий ўсишни таъминлаш ва жорий ҳисобот дефицитини қоплаш мақсадида Лотин Америкаси давлатларига чет эл (АҚШ доллари) валютасида катта миқдордаги кредит ажратдилар. Чет эл валютасидаги катта миқдордаги маблағларнинг жалб қилиниши қарздорлар мамлакатларида реал курснинг кескин ўсишига олиб келди ва баъзи қарздорларнинг дефолт ҳолатига тушиб қолишларига сабаб бўлди. Натижада, инқироз 250 млрд. АҚШ долларидан воз кечиш билан 800 млрд. АҚШ доллари миқдоридаги қарзни ёпиш билан якунланди.