Пул ва банклар (1-модуль). Пул ва банкларнинг назарий асослари

5. 1836 йил. Англияда вужудга келган фонд бозори инқирози. Инқироз 1836-1838 йилларни қамраб олган бўлиб, Англия-Америка инқирози деб ҳам юритилади. Айнан ушбу давлатлар инқироздан энг кўп азият чеккан. Кейинчалик қисман Францияга ҳам таъсир кўрсатган. Ушбу инқирознинг вужудга келиши дастлаб Британия фонд бозоридан бошланади. Англия банки халқаро олтин захирасининг пасайиб кетиши, пахта плантанциялари бозорида вужудга келган бум оқибатида маккажўхори ҳосилининг пасайиши ва капиталнинг Америкага оқиб кетаётганлигига жавобан фоиз ставкалари ҳажмини кўтаради. Декабрь ойида фонд бозори қулайди, банк шов-шуви Франция ва АҚШга ёйилиб пахта лойиҳаси учун кредитлар ҳажми кескин қисқариб кетади.
Бунинг салбий оқибатлари АҚШ учун қимматга тушади. Янги Орлеана штатида пахта бизнеси учун ажратиладиган кредитларнинг қисқариши натижасида вужудга келган банк шов-шуви корреспондентлик муносабатлари орқали тезда Нью-Йоркка ҳам етиб келади. Оммавий шов-шувлар (бошбошдоқлик) оқибатида миллий тўлов тизими издан чиқади. Буни тўғрилаш ва олдинги ҳолатига келтириш учун бир йилча вақт йўқотилади.
20-МАВЗУ. ПУЛНИНГ ХАЛҚАРО МУНОСАБАТЛАРДАГИ ҲАРАКАТИ
Режа:

1. 
   Пулнинг халқаро муносабатлардаги ҳаракатини юзага келтирувчи омиллар. Эркин ишлатиладиган, Халқаро резерв, қаттиқ ва юмшоқ валюталар.
   
2. 
   Савдо баланси, тўлов баланси ва уларнинг ҳолати.
   

1 – савол баёни: Халқаро валюта ҳисоб-китобларининг пайдо бўлиши ва ривожланишига асосланиб, мамлакатлар ўртасида товарлар ва хизматлар алмашинуви, капитал айланмасининг пайдо бўлиши ва унинг ҳажмининг доимий ўсиши кузатилади. Халқаро ҳисоб-китоблар товарлар ва хизматларнинг халқаро айланишида, тижорат ва нотижорат операцияларида, кредит бериш ва капитал оқимида акс этади. Халқаро ҳисоб-китоблар - бу турли мамлакатларнинг юридик ва жисмоний шахслари ўртасидаги иқтисодий, сиёсий ва маданий муносабатлардан келиб чиқадиган тўланган талаблар ва мажбуриятларни тартибга солиш усуллари. Мамлакатлар ўртасидаги операцияларнинг асосий ҳажми халқаро ҳисоб -китобларга асосланган хорижий валютани ўтказиш. Халқаро ҳисоблар хорижий мамлакатлардаги банклар билан ёки хорижий банклардаги корреспондентлик ҳисоблари (корреспондентлик муносабатлари) билан ишлатилади. Мухбирлик муносабатлари лоро (маҳаллий банклардаги хорижий банклар), ностро (хорижий банклардаги маҳаллий банк ҳисоблари) ҳисобларини очиш орқали амалга оширилади. Халқаро ҳисоб-китобларда фойдаланиладиган корреспондентлик ҳисобларини очишда банклар ўртасида бу ҳисоб-китобларни ҳисоблаш тартиби, комиссия йиғимлари миқдори, сарфланган маблағларни тўлдириш усуллари ва шартноманинг бошқа масалалари тўғрисида ўзаро маълумот алмашилади.
Халқаро ҳисоб-китобларнинг ўз вақтида ва тўлиқ бажарилишини таъминлаш учун банклар белгиланган тўловларни қайтаришга эътибор бериб, ликвидли валюталарда етарли миқдордаги валюта позицияларини таъминлаши керак. Халқаро банк амалиёти шуни кўрсатадики, халқаро ҳисоб-китобларни амалга оширувчи банклар тегишли "валюта" ҳисобварақларида даромад олиш учун тегишли балансни сақлашга ҳаракат қилишади, шунингдек, бу маблағларни валюта бозорларида валюта активларига жойлаштиришади. Халқаро ҳисобварақларда банклар фаолияти тегишли маҳаллий ва халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади. Халқаро валюта операциялари дунёнинг етакчи мамлакатларининг миллий валютаси учун тўлов воситаси бўлиб хизмат қилади. Биринчи жаҳон урушидан олдин фунт стерлингда сотиладиган векселлар (лойиҳалар) халқаро битимларнинг 80 фоизини бажарган. Халқаро ҳисоб-китобларда инглиз фунт стерлингининг улуши 1948 йилда 40% гача, 1999 йил бошида еса 5% гача тушди, чунки мамлакатлар ўртасида иш ўринларининг тарқалиши ва мувозанатли иқтисодий ўсишнинг пайдо бўлиши.
1982 йилда АҚШ долларининг ташқи савдодаги улуши 78%гача кўтарилди, 2000 йил бошида евро, япон иени, швейцария франки ва етакчи мамлакатларнинг бошқа валюталари халқаро қонуний тўлов воситасига айланди, бунинг натижасида долларнинг халқаро савдодаги улушининг 55 фоизи тушиб кетди. Таъкидлаш жоизки, СДР (Махсус қарз олиш ҳуқуқи) 1970 йилдан бошлаб баъзи мамлакатлараро ҳисоб-китобларда, 2000 йилдан бошлаб еврода ишлатилган. Халқаро ҳисоб-китобларнинг ривожланиши натижасида олтиннинг тўлов воситаси сифатида роли нафақат ички ҳисоблардан, балки халқаро тўловлардан ҳам сиқиб чиқарилди. Олтин стандарт халқаро ҳисоб-китоблар учун тўлов балансини тўлаш учун қийин даврда ишлатилган. Олтин стандарти бекор қилиниб, сариқ металлга кредит алмашинуви йўқолганда, олтин билан тўлашнинг ҳожати йўқ эди. Лекин шуни таъкидлаш керакки, миллий валютага бўлган ишонч йўқолгани учун халқаро ҳисоб-китобларда олтиндан фойдаланиш яхши маълум. Масалан, Иккинчи Жаҳон уруши даврида халқаро ҳисоб-китобларнинг аксарияти олтин қуйма қилинган. Урушдан кейинги даврда (1950-1958) баъзи кўп томонлама ҳисоб-китоблар дастлаб 40%гача, 1955 йилда эса 75%гача молиялаштирилди. Замонавий шароитда мамлакатлар тўлов балансини сақлаб қолиш учун олтин захираларини дунёнинг етакчи валюталарида сотмоқда. Бу шуни кўрсатдики, олтин халқаро ҳисоб -китобларда бевосита иштирок етмасдан, олтин бозорлари орқали жойлашиши мумкин. Халқаро ҳисобларнинг ҳолати ва ривожланишига таъсир қилувчи бир қанча омиллар мавжуд. Хусусан, ижтимоий-иқтисодий сиёсат, валюта қонунчилиги, халқаро савдони ташкил этиш қоидалари ва қоидалари, шунингдек, молия-кредит тизимининг ривожланиш даражаси бор. Халқаро ҳисоб-китобларни амалга оширишда қуйидаги ҳолатларга алоҳида эътибор қаратилади:
1. Халқаро ҳисобварақларда експортчи ва импортёрларга хизмат кўрсатувчи банклар молиявий воситачи вазифасини бажаради.
2. Халқаро ҳисоб -китоблар маҳаллий ва халқаро қоидалар билан тартибга солинади.
3. Халқаро тўловлар турли валюталарда амалга оширилади. Асосан, миллий валюталарда (АҚШ доллари, евро, ен, юан) дунёда тўлов воситаси сифатида тан олинган.
4. Халқаро шартнома асосида бухгалтерия ҳисобининг бир неча шаклларидан фойдаланиш мумкин.