O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Qonning fiz ik va kimyoviy xossalari.
Qonning rangi.
Eritrotsitlar tarkibidagi gemoglobin qonga qizil rang 
beradi. Arterial qon oksigemogiobinga boy b o ig an lig i tufayli och qizil 
rangga ega. Venoz qon esa qaytalangan va oksidlangan gemoglobinlar 
hisobiga to 'q qizil rangga ega. Qondagi gemoglobin to'qim aga qancha 
k o ‘p kislorodni bersa, venoz qon shunchalik to ‘qroq rangga ega b o ia d i.
Qonning solishtirma og'irligi.
1.058 dan 1.062 gacha kattalikda boiib, 
tarkibidagi eritrotsitlar miqdoriga b ogiiq. Plazmaning solishtirma ogirligi 
tarkibidagi oqsillar m iqdoriga bog‘liq b o iib 1.025 -1 .0 3 4 gateng.
Q onning yopishqoqligi.
Q onning yopishqoqligi suvga nisbatan 
aniqlanganda 4,5-5,0 ga teng. Qonning yopishqoqligi, asosan, uning 
tarkibidagi eritrotsitlar va qisman plazma oqsillari miqdoriga bogiiq. Venoz 
qonning yopishqoqligi arterial qoonikidan yuqoriroq b o ia d i, bunga 
sabab venoz qonda eritrotsitlar C O , saqlashi va diametri biroz katta. 
boiishidadir. Depodan eritrotsitiam ing chiqishi qon yopishqoqligini 
orttiradi. Plazmaning yopishqoqligi 1 .8 -2 .2 dan ortmaydi. Odam oqsilni 
qo‘p iste’mol qilganda plazmaning, binobarin qonning, yopishqoqligi 
ortishi mumkin.
235

---

Qonning osmotik bosimi.
Osmotik bosim deb, yarim oik azg ich parda 
orqali suyuk eritmadan quyuq eritmaga erituvchining (qon uchun suvni) 
o ‘tishini t a ’m inlovchi kuch tushuniladi. Q onning osm otik bosim i 
krioskopik usulda - muzlash nuqtasini (depressiyasini) aniqlash orqali 
amalga oshiriladi. Qonning depressiyasi 0.56-0.58°C ga teng. M olyar 
(eritmada, 1 1 suvda lgram m m olekulyar m odda erigan) eritmaning 
depressiyasi 1.86°C ga teng. Klapeyron tenglamasi yordamida odam 
qoni osmotik bosimi 7.6 atm.ga teng ekanligini aniqlash mumkin.
Q o n n in g o s m o tik b o s im i u n d a e rig a n m a y d a m o le k u la li 
m oddalarning m iqdoriga bog‘liq. Qon osm otik bosim ining 60% qismi 
N aS l h iso b ig a h o sil b o i a d i . Q on, lim fa, t o ‘qim a su y u q lig i va 
to ‘qimalarda osmotik bosim deyarli bir xil b o iad i va o‘zgarmaydi. Qonga 
k o ‘p m iqdorda tuz va suv tushganda ham osm otik bosim ning kattaligi 
kam o ‘zgaradi. Qonga tushgan ortiqcha suv buyrak orqali tezda chiqarib 
yuboriladi, bir qismi to ‘qima va hujayraga o ‘tkaziladi, natijada osmotik 
bosim dastlabki h o latg a qaytadi. A gar qonda tuz m iqdori ortsa, 
to ‘qimadan suv qonga o'tadi, buyrak orqali tuzlarni chiqarib yuborilishi 
kuchayadi. Oqsil, y o g ‘ va karbonsuvlarning hazm tizim idan qon va 
lim faga surilishi, shuningdek, hujayra m etabolizm ida hosil bo Ig a n
mayda molekulali moddalarning qonga tushishi osmotik bosimni m a’lum 
darajada o'zgartirishi mumkin.
Osmotik bosimning qondagi doimiyligi saqlanishi hujayralar hayot 
fa o liy a ti u c h u n k a tta a h a m iy a tg a ega. O sm o tik b o sim n isb iy
turg‘unligidagina hujayralar faoliyat k o ‘rsata oladilar. Agar eritrotsit 
qonning osmotik'bosimiga teng b o lg a n osmotik bosimga ega (
izotonik
) 
eritmaga solib qo‘yilsa, unda hech qanday o'zgarish sodir bo lm ay d i. 
Osmotik bosimi qonnikidan yuqori b o lg a n
(gipertonik)
eritmaga solib 
ko‘yilsa, eritrotsit bujmayib qoladi. Aksincha, osmotik bosimi qonnikidan 
past (
gipotonik
) eritmaga solib qo‘yilsa, eritrotsit shishib, yorilib ketishi 
mumkin.
Onkotik bosim.
Osmotik bosimni qon plazmasida erigan tuzlargina 
emas, balki koloidlar plazma oqsillari ham vujudga keltiradi. Plazma oqsillari 
hosil qilgan osmotik bosim onkotik bosim deyiladi.
Qon plazmasi oqsillarining miqdori 7-8% ga teng boiib, plazmada erigan 
tuzlar miqdoridan deyarli 10 baravar ortiq bo I s a ham, ular hosil qiladigan 
onkotik bosim plazma osmotik bosimning (7,6-8,1 atm) atiga 1/200 qismini, 
y a’ni 0,03-0,04 atm (25-30 mm, simob ust.)ni tashkil qiladi. Buning sababi 
sh u k i, o q silla rn in g m o le k u la la ri ju d a y irik b o i i b , p la z m a d a g i 
krisstolloidlaming molekulalariga nisbatan bir necha baravar kam.
/
236

---

Q onda album inlar m iqdori eng k o ‘p. U ning hajm i globulin va 
fibrinogennikiga nisbatan kichik. Shuning uchun, qon plazm asining 
onkotik bosimi 80% ni albuminlar hosil qiladi. Qon plazmasi onkotik 
bosimining miqdori kichik b o ‘lishiga qaramay, qon bilan to ‘qima orasida 
suv a lm ash in u v id a aham iyati kattadir. O nkotik bosim filtratsiy a
hodisalariga to ‘qimalararo suyuqlik, limfa, siydik hosil bo‘lishi, ichakda 
suv so‘rilishiga asoslangan fiziologik jarayonlarga ta ’sir qiladi. Odatda 
qon plazmasidagi yuqori molekulali oqsillar, kapillyarlam ing endotelial 
devoridan o ‘ta olmaydi. Oqsil molekulalari qon-tomirlari ichida qolib, 
qonda bir qadar suv ushlab turadi. Qon oqsillari qon va to ‘qimalardagi 
suvni nisbiy doimiy miqdorda saqlab turadi.
Qonda oqsil miqdori kamayganda shish vujudga keladi, chunki qon- 
tomirlarda ushlab turuvchi omil (oqsil) kamayganligi tufayli suv to'qimaga 
chiqib ketadi.