O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

VI
QON FIZIOLOGIYASI
Qon, limfa, to ‘qima, orqa miya, plevral, bo‘g ‘im va boshqa suyuqliklar 
organizm ichki muhitini tashkil kiladi. Bular ichidan to ‘qima suyuqligi 
haqiqiy ichki muhitni hosil qiluvchi hisoblanadi, chunki u hujayra bilan 
bevosita aloqada b o ‘ladi. Q on esa bev o sita endokard va tom irlar 
endoteliyasi bilan aloqada bo‘lib, ularning xayot faoliyatini ta ’minlaydi, 
boshqa a’zo va to ‘qimalar ishiga to ‘qima suyuqligi orqali ta’sir ko‘rsatadi.
Qon va to ‘qim a suyuqligi o ‘rtasida moddalar, garmonlar, gazlar va 
biologik faol moddalarning suvda erigan holdagi almashinuvi tinimsiz 
sodir bo‘ladi. Demak, ichki muhit gumoral tashuvchanlikni amalga 
oshiruvchi bir butun tizim bo‘lib, quyidagi halqalardan tashkil topgan: 
qon - to ‘qima suyuqligi - to ‘qima suyuqligi - limfa - qon.
Bundan 210 yil muqaddam (1878 y) fransuz fiziologi Klod Bernar 
«ichki muhitning doimiyligi yashashning asosiy omilidir» degan xulosaga 
kelgan. B oshqacha aytganda, organizm faol yashashi uchun uning 
hujayralari boshqarilib turiladigan muhitda b o ‘lishi zarur. Keyinchalik 
bu nuqtai nazari o‘z tasdig‘ini topdi, hayvonlar organizmi ichki muhiti bir 
necha m exanizm lar yordam ida boshqarib turilar ekan. Shuning uchun 
ham ichki muhit tarkibi cheklangan o‘zgarishlarga uchraydi va doimiyligi 
saqlanib turadi.
1929 yil U olter K ennon fanga gom eostaz (grekcha hom oios -
o ‘xshash, Stasis - holat) atamasini kiritdi. Gomeostaz - organizm ichki 
m u h itin in g j o ‘sh q in d o im iy lig i va shu h o la tn i u sh la b tu rish g a
yo‘naltirilgan boshqaruv mexanizmi.
Q on s is te m a s i h a q id a tu sh u n c h a .
G .F.L ang q o n sis te m a s i 
tushunchasini 1939 yili fanga kiritdi. B utizim ga: 
qon-tom irlari 
b o ‘ylab h arak atlan ay o tg an p eriferik qon; qon y aratu v ch i a ’zolar

---

(suyak k o ‘m igi, lim fa tugunlari, taloq); qonni parchalovchi a ’zolar 
(jigar, taloq); va ularni boshqaruvchi nerv-gum oral sistem alari kiradi. 
Qon to ‘qim a sifatida o ‘ziga xosliklarga ega: 1. U ning tarkibiy qismi 
q o n - to m ir la r id a n t a s h q a r id a h o s il b o ‘ la d i; 2. T o ‘q im a n in g
hujayralararo qism i suyuq m oddalardan tashkil topgan; 3. Q onning 
asosiy qism i harakatda b o ‘ladi.
Odam va hayvonlar qoni yopiq qon-tomirlar halqasida harakatlanadi. 
Qon ikki qismdan: suyuq plazm a va shaklli elementlar - eritrotsitlar, 
leykotsitlar va trombotsitlardan iborat. Katta yoshdagi odamlar qonining 
40-48 % ni shaklli elementlar va 52-60% ni plazma tashkil qiladi. Bu nisbat 
gem atokrit kattaligi (grekcha haim a - qon, kritos - k o ‘rsatkich) deb 
nomlanadi.
Qonning asosiy vazifalari.
1. T ashuvchilik vazifasi. Q on-tom irlarda harakat qilib har xil 
moddalami: kislorod, karbonat angidrit gazlari, ozuqa moddalar, gormonlar, 
ferm entlar va boshqa moddalam i tashiydi.
2. Nafas
vazifasi. 0 ‘pkadan to ‘qimalarga 09 ni va to ‘qimalardan 
o ‘pkaga C02 ni olib keladi.
3. Oziqlantiruvchi (trofik). Qon hazm traktidan kerakli oziq moddalar 
(glyukoza, fruktoza, peptidlar, aminokislotalar, tuzlar, vitaminlar, suv, yog‘ 
va uning birikmalari) qonga va limfaga so‘riladi va ularni to ‘qimalarga 
yetkazib beradi.
4. Ekskretorvazifasi. Moddalaralmashinuvida hosil bo‘lgankeraksiz 
(chikindi) m oddalar to ‘qimalardan chiqaruv a ’zolariga tashib keltirilib 
beriladi va chiqaruv a ’zolari ularni chiqarib yuboradi. Shuningdek,, 
oshiqcha suvlar, mineral va organik moddalar, mochevina, siydik kislotasi, 
ammiaklar ham chiqaruv a ’zolariga tashib keltiriladi.
5. Termoregulyator vazifasi. Qonni issiqlik bilan qayta ta ’minlaydi 
va tana haroratini bir xilda ushlab turishda katta rol o ‘ynaydi. Issiqlik 
k o ‘p ishlab chiqaruvchi a ’zolardan tananing boshqa a ’zolariga issiqlikni 
tashiydi va ularni isitadi.
6. Qon gomeostazdagi ayrim ko‘rsatkichlami doimo bir xilda ushlab 
turishda katta ahamiyat kasb etadi.
7. Suv-tuz almashinuvida ishtirok etadi. Qon va to ‘qima orasidagi 
suv va tuzni bir xilda ushlab turishda katta o ‘rin egallaydi.
8. H im oya vazifasi. L eykotsitlarning im m unitet hosil qilish va 
fagatsitozda ishtiroki orqali organizmni himoya qiladi. Bundan tashqari, 
qonning suyuq holda ushlab tu rilish i va qon oqishini to ‘xtashida 
(gemeostaz) ishtiroki ham himoya fimksiyasiga kiradi.
230

---

9. Gumoral boshqam v vazifasi. Birinchi navbatda gorm onlar va 
biologik aktiv moddalaming qonda tashilishi. Boshqaruv vazifasi tufayli 
ichki muhit doimiyligi ta ’minlab turiladi, modda almashinuvi intensivligi, 
gemopoez va boshka fiziologik faoliyatlar idora etilib turiladi.
10. Kreator bog‘lar hosil qilish. Qon plazmasi va shaklli elementlari 
informatsion b o g ia r hosil qiluvchi makromolekulalami tashiydi. Hujayra 
ichki oqsillari sintezini, to ‘ qirna tuzilmalari shakllanishini bir xilda ushlab 
turish va qayta tiklash vazifasini bajaradi.
Qonning miqdori va tarkibi.
Odam organizmi vaznining 6-8% ini 
qon tashkil qiladi, y a ’ni o ‘rtacha uning miqdori 5-6 litrga teng.
Organizmdagi qon miqdorini aniqlash quyidagicha amalga oshirilishi 
mumkin: qonga neytral bo‘yoq, radioaktiv izatoplaryoki kalloid eritmalar 
yuboriladi va bu m oddalar qonda tekis tarqalib b o ig an d an so‘ng uning 
konsentratsiyasi aniqlanadi. M oddalarning suyulish darajasiga qarab, 
qonning miqdorini aniqlash mumkin.
Qon plazm asining tarkibi.
Qon plazm asi 90-92% suv va asosan 
oqsillar bilan tuzlardan tashkil topgan 8-10% quruq m oddadan iborat. 
Plazmada xossalari va funksiyalar ahamiyati bilan bir-biridan farq qiluvchi
Quruq modda 
9-10%
Eritrositiar
4,5-Smln/mkl
Trombositiar,
250-400ming/mkl
LeykosifJar
6-9ming/mkl
5 5 -ra s m . Q onning tarkibi.
231

---

bir necha xil oqsil: albuminlar (taxminan 4,5%), globulinlar 2-3% va fi­
brinogen (0,4-0,2%) bor. Odam plazmasidagi oqsillarning umumiy miqdori 
o ‘rtacha hisob bilan 7-8%, plazmadagi quruq m oddaning qolgan qismi 
boshqa organik birikmalar va mineral tuzlarga to ‘g ‘ri keladi.
Qon plazm asida oqsildan boshqa azotli birikm alar: oqsillarning 
gidrolizlanishi natijasida hosil b o ‘Igan ovqat hazm qilish y o ‘lidan 
so‘riladigan va protoplazma oqsillarining sintezlanishi uchun hujayralar 
foydalanadigan moddalar (aminokislotalar, polipeptidlar) va oqsillarning 
parchalanishi natijasida hosil bo‘lib, organizmdan chiqarib tashlanadigan 
moddalar (mochevina, siydik kislotasi, kreatinin, ammiak) bor. Plazmadagi 
qoldik azot deb ataluvchi nooksil azotning umumiy miqdori 30-40 mg% 
ni tashkil qiladi. Uning yarmi mochevinaga to‘g‘ri keladi. Buyraklar yetarli 
ishlamaganda qon plazmasida qoldiq azot juda k o ‘payib ketadi. Qon 
plazmasida azotsiz organik moddalar: organizm hujayralari uchun asosiy 
energiya manbai glyukoza (80-120 mg % yoki 4,4-6,7 mmol/1) va organizm 
hujayralarining faoliyati natijasida hosil b o ‘lgan turli organik kislotalar, 
sut kislotasi ham bor.
Qon plazmasida mineral m oddalar qariyib 0,9% ni tashkil qiladi. 
Ularning tarkibi asosan Na+, K +Ca++ kationlari va anionlardan (CT, HCO~
3, HPO"4, H2P 0 4) iborat.