O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

S ero to n in
bo sh m iy a n in g b a ’zi q ism larid ag i n e rv o x irla rid a
ajratiladigan moddadir. Uni ichakdagi interoxromafin hujayralari ham 
sin tezlay d i. T ro m b o tsitlar ta rk ib id a u ch ray d ig a n sero to n in qon- 
tom irlarini toraytirib, jarohatlangan tom irdan qon oqishi to ‘xtashini 
tezlashtiradi. Bu moddaning xulq- atvor shakllanishiga ham daxli bor. 
Miya tuzilmalarida serotonin miqdorining kamayib ketishi depressiyaga 
olib keladi.
Gistamin.
Gistidindan kelib chiqadigan gistamin allergik reaksiyalami 
paydo qiladi. Uning ta ’sirida nafas yo‘llaridagi silliq muskullar qisqaradi, 
bronx va bronxiolalar torayib, nafas olish qiyinlashadi. Teri qon-tomirlarini 
kengaytiradi va kapillyarlar devorining o ‘tkazuvcnanligini oshiradi. 
Gistamin gipofiz va gipotalamusda ham uchraydi, bu yerda u mediator 
vazifasini bajaradi. Uning ta ’sirida m e’da bezlari xlorid kislota ajratishni 
keskin tezlashtiradi.
Kininlar
9-11 aminokislotalar qoldig‘idan tashkil topganva tuzilishi 
bir-biriga yaqin peptidlar — kininlarni tashkil qiladi. Ular um um iy 
o‘tmishdosh kininogendan kelib chiqadi. Kininogenning kininga aylanishi 
uchun kallikrein fermenti zarur. Bu fermentni ham so‘lak bezlari ajratadi. 
Kallikrein qon plazmasining 6 2-globulini bo‘Igan kininogenni parchalab, 
polipeptid kallidin hosil qiladi. Kallidin tezda bradikininga aylanish 
qobiliyatiga ega. Kallidin vabradikinin qon-tomirlami sezilarli darajada 
kengaytiradi va kapillyarlar o‘tkazuvchanligini oshiradi.
Prostoglandinlar.
Prostoglandinlar organizm da kechadigan turli 
jarayonlarga ta ’sir etadigan moddalardir. Ular hamma hujayralaming 
m e m b ra n a s id a u c h ra y d ig a n a ra x id in k is lo ta d a n s in te z la n a d i. 
Prostoglandmlaming bir nechta turlari tafovut qilinadi (PGA, PGYe, PGG). 
Prostoglandinlar sogTom odam larda va gipertoniklarda tom irlarni 
kengaytirib, arterial bosimni pasaytiradi. Bundan tashqari,, ajralayotgan 
siydik va siydikdagi natriy miqdorini k o ‘paytiradi.
226

---

I c h k i sekresiya bezlari, ula r ajratadigan g o rm o n la r
va u la rn in g fiz io lo g ik e ffe k tla ri
Bez
Gormonlar
l a ’sir etish joyi
Fiziologik effekt
Gipofizning 
oldingi bo‘lagi 
(adenogipofiz)
Somatotropin 
[o‘sish gormoni 
yoki somatotrop 
gormoni (STG)]
Butun
organizmga
Organizmning o‘sishini 
tezlashtiradi, shu jumladan, 
suyak va muskullarni, 
oqsillar sintezini 
kuchaytiradi. Oqsil va 
yog'lar almashinuviga harr 
ta’sir etadi
Tireotropin 
[tireotrop gormon, 
tireostimuliovchi 
gormon (TST)l
Qalqonsimon
bezga
Tireoid gorrnonlarini 
sintezini va sekresiyasini 
kuchaytiradi
Kortikotropin 
[gipofizni 
adrenokortikotrop 
gormoni (AKTG)]
Buyrak usti bezi 
po'stloq qismiga
Buyrak usti bezi 
kortikosteroidlarni sintezi 
va sekresiyasini 
kuchaytiradi
Follikuiosti-
Urug'donva
Ayollar tuxumdonida
mullovchi gormon
tuxumdonga
follikulalaro'sishini, 
erkaklarda esa 
spermatogenezni 
kuchaytiradi
Lyuteinlovchi
gormon
Urug'donva
tuxumdonga
Ayollarda ovulyatsiyadan 
keyin sariq tana 
rivojlanishini va ulardan 
progesteron sintezini, 
erkaklarda esa 
urug‘donlarda interstinal 
hujayralarning 
rivojlanishini va 
androgeniar sekresiyasini 
kuchaytiradi
Prolaktin
(lyuteotrop gormon 
laktogen gormon, 
mammotropin)
Sutbeziga
Sut ajralishini ta’minlaydi
Gipofiz (oraliq 
boiagi)
6-melanotsitlar
stimullovchi
gormon va в-
melanotsitlar
stimullovchi
gormon
(intermedin)
Past umurtqaliiarda
melanoformlami
kengaytirishiga.
227

---

Orqabo'lagi
(neyrogipofiz)
Antidiuretik
gormon
(vazopressin)
Buyrakni
yig'uvchi
naylariga
Suvni reabsorbsiyasini 
yengillashtiradi
Arteriolalarga
Tonusni va arterial bosimni 
oshiradi
Oksitotsin
Silliq muskullarga,
ayniqsa
bachadonga.
Bachadonni qisqartiradi va 
tug'ruqni kuchaytiradi
Qalqonsimon
bezi
Tiroksin
Triyodtironin
Butun
organizmga
Moddalar almashinuvini va 
to‘qimalaming kislorodga 
ehtiyojini oshiradi
Qalqonsimon 
oldi bezi
Paratgormon
Suyaklar, buyrak 
va hazm qilish 
yo'liga
Kalsiy va fosfor 
almashinuvida ishtirok 
etadi
Kalsitonin
Suyaklar
Kalsiy va fosfor 
almashinuvida ishtirok 
etadi.
Oshqozon osti 
bezi Langergans 
orolchasi
Insulin
Butun
organizmga
Karbonsuvlar 
almashinuvini boshqaradi, 
oqsillar sintezini 
kuchaytiradi
Glyukagon
Jigarga
Glikogen sintezi va
parchalanishini
kuchaytiradi
Buyrak usti bezi 
po‘stlog‘i
Kortikosteroidlar
Butun
organizmga
Karbonsuvlar 
almashinuvida ishtirok 
etadi
Aldosteron
Buyrak
kanalchalariga
Suv va elektrolitlar 
almashinuvida ishtirok 
etadi
Nafas y o ila rid a g i silliq muskullar ham prostoglandinlar ta ’sirida 
bo‘shashadi, bronxlar kengayadi. Prostoglandinlar buyrak usti bezlarining 
po‘stloq qavatida va qalqonsimon bezda gormonlaming sintezlanishini 
tezlashtiradi, ular qon ivishida ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Prostoglandinlar 
tana haroratini oshirish qobiliyatiga ega. Shuning uchun ularning sintezini 
tormozlovchi moddalar, masalan,, aspirin isitmani tushiradi.
P modda, enkefalin
va 
endorfmlar.
Bu m oddalar og‘riqni sezish 
umuman, hissiyotlar shakllanishida katta ahamiyat kasb etadi. P modda 
og‘riqni kuchaytiradigan va o ‘zgartiradigan modda. Organizmga P modda 
y u b o rilg a n d a q o n -to m irla rn i k e n g a y tira d i, silliq m u sk u llarn in g
qisqarishiga olib keladi.
228

---

Enkefalin va endorfinlar esa organizm ning o ‘zi sintezlaydigan 
narkotiklardir. Tashqaridan kiritilgan morfm ga o ‘xshab, bu moddalar 
og‘d q sezgisini kamaytiradi. Bundan tashqari,, bu endogen opiatlar qora 
dori (opium ) yuzaga keltiradigan hissiy o t-k ay f shakllanishini ham 
ta ’minlaydi. Ammo odam ularga o ‘rganib qolmaydi.
Buyraklarda sintezlanadigan eritropoetin, renin va boshqa moddalami 
ham to‘qima gormonlariga qo‘shish mumkin.