O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Oshqozon osti bezi.
Oshqozon osti bezi endokrin faolligini Langergans 
orolchalari ta ’minlaydi. Bu orolchada bir necha xil hujayralar bor.
1) б-hujayralar glyukagon sintez qiladi.
2) в -hujayralar insulin ishlab chiqaradi.
3) г -hujayralar, somatostatinni sintezlaydi, u insulin va glyukagon 
gormonlari sekresiyasini bo‘g ‘adi.
4) G-hujayralar, gastrin hosil qiladi.
5) RR-hujayralar pankreatik polipeptid ishlab chiqaradi, bu gormon 
o ‘z navbatida xolesistotokininni antogonisti b o ‘lib hisoblanadi.
в -hujayralar oshqozon osti bezi Langergans orolchasining 60 % ini 
tashkil qiladi. Ular insulin ishlab chiqaradi, u hamma turdagi m oddalar 
alm ashinuviga ta ’sir etadi, lekin ham m adan ham qon plazm asidagi 
glyukoza miqdorini pasaytiradi. Insulin (polipeptid) kimyoviy y o ‘l bilan 
sintez qilingan. Bu organizmdan tashqarida sintetik y o ‘l bilan olingan 
oqsildir. Turli hayvonlarni oshqozon osti bezidan olingan insulinlaming 
tuzilishi, molekulasida aminokislotalaming joylashishiga qarab bir-biridan 
farq qiladi. Insulin molekulasi ruh ushlamaydi, lekin u ruhni biriktira 
oladi, ayni vaqtda insulin ta ’siri uzayadi va kuchayadi.
In s u lin t a ’s irid a h u ja y ra m e m b ra n a s in in g g ly u k o z a v a 
aminokislotalarga nisbatan o‘tkazuvchanligi keskin ortadi (20 marotaba), 
bu esa oqsillar biosintezi va bioenergetik jarayonlam ing kuchayishiga 
olib keladi. Bundan tashqari, glyukoneogenezni ta ’minlovchi fermentlar 
faolligi pasaygandan so‘ng, aminokislotalardan glyukoza hosil bo‘lishi 
tormozlanadi, aminokislotalar esa oqsillar biosintezi uchun ishlatiladi.
Insulin t a ’sirida oqsillar katabolizm i sekinlashadi, shu sababli 
oqsillarning hosil b o ‘lish jarayonlari ularning parchalanishidan ustun 
bo‘lib qoladi, bu hoi anabolik effektni ta ’minlaydi. Insulinning oqsil 
almashinuviga ta ’siri bo‘yicha somatotrop gormonning sinergisti b o ‘lib 
hisoblanadi. M a’lum b o ‘lishicha, somatotrop gorm onning organizm 
o ‘sishi va rivojlanishiga ta ’siri, qondagi insulin konsentratsiyasi yetarli 
bo'lgandagina o ‘z effektini beradi. Insulinning yog‘lar almashinuviga 
ta ’siri lipogenez jarayonlarining tezlashuvi va yog‘ni depolarda to ‘planishi 
orqali namoyon b o ‘ladi.
218

---

Insulin ta ’sirida glyukozaning to ‘qimalar tomonidan utilizatsiyasi va 
energetik m aqsadlarda foydalanishi kuchayadi, bu vaqtda esa y o g ‘ 
kislotalarining m a iu m qismi energetik maqsadlarda foydalanishdan ozod 
b o ia d i, kelgusida bu y o g ia r lipogenez uchun foydalaniladi. Yana 
qo‘shimcha miqdordagi yog‘ kislotalari glyukozadan jigarda sintezlanadi. 
Yog‘ depolarida esa insulin lipaza faolligini b o ‘g ‘adi va triglitseridlar 
hosil bo iish in i stimullaydi.
Insulin sekresiyasi yetarlicha boim aganda qandli diabetga olib keladi. 
Bunda qon plazmasida keskin glyukoza miqdori ortib ketadi, hujayra 
tashqarisidagi suyuqlikning osmotik bosimi ortadi, bu esa to ‘qimalaming 
degidratatsiyasiga (suvsizlanish), ham da chanqashiga olib keladi. 
G ly u k o z a « b o ‘s a g ‘a li» m o d d a la r s a ra s ig a k ir g a n lig i u c h u n , 
giperglikemiyaning m a iu m darajasida, buyraklarda uning reabsorbsiyasi 
tormozlanadi, shundan so ‘ng glyukozouriya yuzaga chiqadi. Glyukoza 
osmotik faol birikma b o ig a n lig i uchun siydik tarkibida suv ko‘payib 
ketadi, bu diurezning ortishiga olib keladi (poliuriya). Lipoliz tezlashadi, 
natijada juda ko‘p miqdorda yog‘ kislotalari va keton tanalari hosil boiadi. 
O qsillar katabolizm i va energiya yetishm asligi asteniyaga va tana 
vaznining kamayishiga olib keladi.
Qonda insulin miqdorining keskin ortib ketishi, darhol gipoglikemiya 
chaqiradi, bu holat insonni hushidan ketishiga olib kelishi mumkin 
(gipoglikemik koma).
Insulin sekresiyasi qaytar b o g ia n is h tarzi asosida idora etiladi, 
y a ’ni qon plazm asidagi glyukoza konsentratsiyasiga b o g iiq b o ia d i. 
Q o n d a g ly u k o z a n in g k o ‘p a y ib k e tis h i, in s u lin s e k r e s iy a s in i 
tezlashtiradi, gipoglikem iya sharoitida esa aksincha insulin sekresiyasi 
torm ozlanadi. Q onda am in o k islo talar k o ‘payganda ham , m a iu m
d a ra ja d a in su lin se k re siy a si o rta d i. In su lin qonga c h iq ish in in g
k o ‘p a y is h i a y rim g a s tr o in te s tin a l g o rm o n la r t a ’s ir id a o rta d i 
(x o le s is to k in in , s e k re tin ). B u n d a n ta s h q a ri, a d a s h g a n n e rv n i 
stim ullanganda insulin sekresiyasi ortadi.
б-hujayralar, Langergans orolchasining taxminan 25 % ini tashkil 
qiladi va u glyukagon gorm onini ishlab chiqaradi. Bu gorm onning 
ta ’sirida gipergilikem iya yuzaga keladi. Bu effekt asosida jigarda 
g lik o g e n n in g p a rc h a la n ish i va g ly u k o n eo g en ez ja ra y o n la rin in g
stim u ly atsiy asi yo tad i. G lyukagon y o g ia r n i d epodan ch iq ish in i 
tezlashtiradi. Shundan ko‘rinib turibdiki, glyukagon organizmda insulinga 
qarama-qarshi ta ’sir etadi. Bundan tashqari, bir necha gormonlar borki, 
ular o ‘zining ta ’sir etish xarakteriga k o ‘ra insulinning antogonisti b o iib

---

hisoblanadi. Ularni organizmga yuborilganda giperglikemiya kelib chiqadi. 
Bunday gormonlarga kortikotropin, somatotropin, glyukokortikoidlar, 
adrenalin va tiroksin kiradi.