O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Oshqozon osti bezining endokrin vazifasi buzilganda organizmda
ro ‘y beruvchi о ‘zgarishlar.
Itning oshqozon osti bezi olib tashlansa, 4- 
5 soatdan so ‘ng siydigi bilan shakar chiqa boshlashini M ering va 
M inkovskiylar k o ‘rsatib berdi. Siydik bilan shakar chiqib ketaverishi 
natijasida hayvon ozadi, k o ‘p suv ichadi va x o ‘ra b o ‘lib qoladi. Bu 
hodisalam ing hammasi odamdagi qandli diabet kasallik belgilariga juda 
o ‘xshab ketadi. M e’da osti bezi hayvon gavdasining qanday b o im asin
boshqa biror joyiga, masalan, terisining ostiga k o ‘chirib o‘tkazilsa, ilgari 
boshlangan diabet belgilari y o ‘qolishini ko‘rsatib berdi.
Diabetning asosiy belgisi qondagi glyukoza miqdori (normada 6,8- 
7,6 mmol/1) ko‘payib ketishidir (giperglikemiya). Ayniqsa karbonsuvlarga 
boy ovqat is te ’m ol qilinsa, qondagi glyukoza to ‘q im alarda t o ‘la 
o ‘zlashtirilmaydi va so‘ngra glikogenga aylanmaydi. Bunday bemorlarda 
bu belgilardan tashqari yuqorida to ‘xtalganimizdek, glyukozuriya, y a ’ni 
glyukoza siydik orqali ajralishi, ko‘p siyish (poliuriya), chanqov hissining 
doimo b o ‘lishi (polidipsiya) kabi belgilar ham kuzatiladi. Diabetda 
energetik ehtiyojlarga glyukoza kam ishlatiladi va energiya almashinuvida 
o q sil va y o g ia r n in g s a rfla n ish i k e sk in d a ra ja d a o rtad i. N afas 
koeffitsiyentining kamayishi oqsillar bilan yog‘larning yonish jarayoni 
kuchayganligidan guvohlik beradi.
O g ir diabetda y o g ia r parchalanganda kislotali moddalaming ko'plab 
hosil b o iis h i va am inokislotalam ing jigarda dezam inlanishi sababli 
qonning faol reaksiyasi kislotali tomonga - atsidozga suriladi. Y o g iar 
b ila n a m in o k is lo ta la m in g c h a la o k s id la n is h m a h s u lo tla ri qon 
plazmasining ishqoriy metallarini b o g ia b olishi sababli qonning ishqor 
rezervi kamayadi, kompensator halloslash boshlanadi va siydik reaksiyasi 
kislotali tom onga o‘zgaradi.
Jinsiy bezlar.
Erkaklarjinsiy bezlari.
Erkak jinsiy bezlarida spermatogenez jarayonlari 
kechadi va erkak jin siy gorm onlari - an d ro g en iar hosil b o ia d i. 
Spermatogenez um g ‘ hosil qiluvchi naychalarda joylashgan spermatogen 
epitelial hujayralarning faoliyati b o iib hisoblanadi. Androgeniar interstitsial 
hujayralar - glandulotsitlarda (Leyding hujayrasida) hosil b o iad i. Bu 
hujayralar u m g ‘ hosil qiluvchi naychalar orasida joylashib, urag ‘don 
massasini yaqin 20 % ini tashkil qiladi. Uncha ko‘p boim agan miqdoda 
androgeniar buyrak usti bezi p o ‘stlog‘ining to ‘r sohasida ham ishlab

---

chiqariladi. Androgenlarga bir necha steroid gormonlar kiradi, ulardan eng 
muhimi testosterondir. Bu gormonning qonga o ‘tishi erkaklarda birlamchi 
va ikkilamchi jinsiy belgilami adekvat rivojlanishini ta ’minlaydi.
53-rasm. 
U ru g 'd o n gorm onlari va ularning vazifalari.
Testosteron ta ’sirida o ‘g ‘il bola balog‘atga yetganida jinsiy a ’zo va 
moyaklar kattalashadi, soqol, past ovoz, qorinning o ‘rta chizig‘i b o ‘ylab 
k o ‘tariluvchi chov junlar paydo b o ‘ladi. Bundan tashqari,, testosteron 
oqsillar sintezini kuchaytiradi, bu esa o ‘sish va jism oniy rivojlanishga, 
m u sk u llar m assasin in g o rtish ig a olib k elad i. T esto stero n suyak 
skeletining shak llan ish ig a ham t a ’sir k o ‘rsatad i, u suyakda oqsil 
m atritsalari hosil b o ‘lishini tezlashtiradi va unda kalsiy tuzlarining 
to ‘planishini ta’minlaydi. Buning natijasida suyak eniga va bo‘yiga o‘sadi 
va pishiqligi ortadi. Testosteron ko‘p ajralganda m oddalar almashinuvi 
tezlashadi va qondagi eritrotsitlar soni ham ortib ketadi. Testosteronning 
ta ’sir etish mexanizmi taxminan quyidagicha amalga oshadi: u hujayra 
ichiga kirib, faollashadi (degidrotestosteron), keyinchalik u hujayra 
yadrosi va organellari bilan bog‘lanadi, bu esa oqsil va nuklein kislotalar 
s in te z in in g o 'z g a r is h ig a o lib k e la d i. T e s to s te ro n s e k re s iy a s i 
adenogipofizning lyuteinlovchi gormoni orqali idora etiladi, bu gormon 
esa jin siy balog‘atga yetishni tezlashtiradi. A gar qonda testosteron 
gormoni miqdori ortib ketsa, qaytar bogTanish mexanizmi b o ‘yicha 
lyuteinlovchi gorm on sekresiyasi torm ozlanadi. Ikkala gonadotrop
221

---

g o rm o n la r - fo llik u lo stim u llo v c h i v a ly u te in lo v c h i g o rm o n la r 
k o n s e n tra ts iy a s i q o n d a p a s a y ib k e tg a n d a , sp e rm a to g e n e z
jarayonlarining tezlashuviga olib keladi.
0 ‘g ‘il bolalarda 10-11 yoshgacha urug‘donda androgenlar ishlab 
chiqaruvchi faol glandulotsitlar bo'lm aydi. Biroq, bu hujayralardan 
te s to s te ro n g o rm o n i se k re siy a si, h o m ila d o rlik d a v rid a v a b o la
tu g ‘ilgandan so‘ng bir necha haftagacha davom etadi. Bu sekresiya 
y o ‘ldosh tom onidan ajralib chiqqan gorm on gonadotropin ta ’sirida 
yuzaga chiqadi. Erkak jin siy gorm onlarining sekresiyasi yetarlicha 
bo‘lmasa, yevnuxoidlik rivojlanishiga olib keladi. Bunda birlamchi va 
ikkilam chi jin siy belgilarning rivojlanishi kechikadi, suyak skeleti 
noproporsional b o ‘lib qoladi, k o ‘krak va qorinning pastki sohalarida 
yog‘ to ‘planadi, ba’zida esa sut bezlari ham kattalashadi (ginekomastiya), 
erkak jin siy gorm onlarining kam ishlab chiqarilishi asab va ruhiy 
o ‘zgarishlarga ham olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, qarama-qarshi 
jinsga bo'lgan qiziqish y o ‘qoladi va boshqa erkaklarga xos b o ‘lgan 
psixofiziologik harakatlar ham y o ‘qoladi.