Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

 
ривожланиши унинг ташқи оламни фаол 
экс эттиришда
 
намоѐн бўлади. 
Олтинчидан,
 
инсоннинг борлиқни (воқеликни) акс эттириши фаол 
жараѐндир. 
Маълумки, инсон зотининг ривожланиши объектив борлиққа 
(воқеликка) боғлиқ ва ўзига фаол таъсир кўрсатишда содир бўлади. 
Ёш даврлари психологияси ва педагогик психология фани ҳам ўзининг 
илмий-тадқиқот методларига эга.

---

39 
Психологик тадқиқотлар жараѐнини қуйидаги асосий босқичларга 
бўлиш мақсадга мувофиқдир: 
Муаммонинг қўйилиши. 
Тадқиқот методикасини танлаш. 
Маълумотларни тўплаш. 
Маълумотларни қайта ишлаш. 
Қонуниятларнинг ифодаланиши. 
Қонуниятни амалда қўллаш. 
Ёш психологияси – шахснинг инсон туғилишидан умрининг охиригача 
бўлган психик ривожланиш давр қонуниятларини, яъни онтогенезни 
ўрганадиган психология соҳаси. Ёш психологияси болалар психологияси 
сифатида XIX асрнинг охирида вужудга келган бўлиб, у фан ва техника 
тараққиѐти, жамият талабига биноан болалар психологияси тараққиѐтида 
қўлланилган. Ёш психологияси ҳозирги замонда болалар психологияси, 
ўсмирлик 
даври 
психологияси, 
етуклик 
даври 
психологияси, 
геронтопсихологиядан иборат. У инсоннинг онтогенезда ривожланиш 
жараѐнида психик ҳолатларнинг кечиши, психик функцияларнинг роли, 
уларнинг ўзгариши, ҳаракатлантирувчи кучлар, механизмлар, таъсир ўтказувчи 
объектив ва субъектив омиллар, тараққиѐт қонуниятларини тадқиқ қилади. Ёш 
психологияси умр ўтиши билан шахсдаги психологик фарқлар, индивидуал-
психологик хусусиятларни ўрганади, тадқиқотларда маданий, ижтимоий-
тарихий, миллий таъсирни ҳисобга олади. Шунинг учун ѐш психологиясининг 
объектлари ўта мураккаб бўлиб, ривожланиш тарақиѐтини текширишни тақозо 
этади. Жаҳон психологиясида тўпланган барча назарий материалларга, шу 
жумладан генетик моделлаштириш (Л.С.Виготский) методларига, эгизаклар 
методига ва шунга ўхшаш ўта мураккаб жараѐнларнинг лонгитюд (узлуксиз) 
услуби ѐрдамида текширишга асосланади. Ёш психологиясининг асосий 
вазифаларидан бири боланинг психик ривожланиши ижобий шаклда ташкил 
этилиши, ѐш даврлари инқирози босқичлари, жараѐнлари ва пайтларида 
психологик ѐрдам кўрсатиш чора-тадбирларини ишлаб чиқишдан иборатдир. 

---

40 
Ёш психологияси педагогик психологиянинг илмий, амалий, тажрибавий асоси 
бўлиб ҳисобланади, ва унинг бошқа соҳалари билан ҳам узвий равишда 
фаолият кўрсатади, инсон камолотининг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида 
ижтимоий аҳамиятга молик материаллар тўплайди. 
Махсус психология – нормал психик ривожланмаган туғма ѐки 
кейинчалик орттирилган камчилик ва нуқсонлар таъсири остидаги кишилар 
психологиясини тадқиқот қилиш соҳаси. Бу ҳақда бундан олдинги мавзуда 
таъкидлаб ўтилган. Махсус психологиянинг яна ўзига хос тор бўлимлари ҳам 
мавжуд ва уларда инсонларнинг касаллиги, нуқсони, ақл-идрок даражаси, нутқ 
фаолияти патологияси ўрганилади.