Ўзбекистон тарихи хрестоматия

 
V. Эфталитларнинг форс қўшинларига қарши олиб борган 
ҳарбий ҳаракатлари
1
 
Фавстос Бузанд. ХХХVII боб 
“Шу вақтда Шопух
2
подшоҳ томонидан асир олинган, ака-ука Мамиконян 
форс асирлигидан қайтиб келдилар; бирининг исми Манвел эди, иккинчисиники 
Комс. Чунки айни замонда Сосоний сулоласига мансуб Аршакуни урущдан 
Бахлда қароргоҳи бўлган форс подшоҳи кушонларнинг буюк шоҳи билан уруш 
олиб бораётган эди. Форс қўшинлари кушонларга қарши уруш 
бошлаганларидафорс шоҳи ўз қўшинлари билан бирга Арманистондан асир 
қилиб олиб келган йигитларни ҳам юборади. Уларга қўшилиб Манвел ва унинг 
акаси Комс ҳам боради. Ва жанг бошланиб, икки қўшин бир-бири билан 
тўқнашганда форс қўшини кушон қўшинидан мағлубиятга учради ва кучли 
зарбалар остида орқасига қочди. Кушонлар форс қўшинига етиб олиб, уларнинг 
биронтасини ҳам тирик қолдирмадилар, ҳатто хабар олиб келадиган ҳеч ким 
қолмади. Лекин Мамиконян уруғидан Арташен ўғли Манвел акаси Комс билан 
Арман тарихшунослиги Зеноб Глак ва Ован Мамиконянни бу қўлёзманинг муаллифлари деб билади. Эҳтимол, бу 
икки ном бир одамнинг ўзига тегишлидир.У ўзининг ‘Тарих” китоби биринчи қисмини Зеноб Глак (IV аср) ва 
иккинчи қисмини епископ Ован Мамиконян (VIII аср) номи билан имзолаган. Бу бир неча манбалардан олинган 
халқ афсоналари тўпламидир. Қўлёзманинг асосий мақсади Мамиконян нахарар уруғини улуғлашдир. Гисан ва 
Деметра ҳақидаги афсона алоҳида қизиқиш уйғотади.Улар Ҳиндистондаи келиб чиққан бўлиб, Арманистонда 
ўрнашиб олишган, лекин “оталарининг динини” унутмадилар ва, афсонада айтилишича, Мамиконян уруғига асос 
солдилар. Мовсес Хоренаци, Фавстос Бузанд ва Себеос гувоҳлигига кўра, ушбу уруғ келиб чиқиши 
бўйичахитойликдир, аммо “Тарон тарихи” бўйича,ҳиндистонлиқдир. “Хитой” ва “Ҳиндистон” атамаларини 
бизнинг ҳолда айни ўз маъноларида тушуниш керак эмас: узоқ шарқий мамлакатлар рамзи сифатида булар Ўрта 
Осиё ҳудудида мавжуд бўлган давлатлар, масалан, Кушон империяси бўлиши ҳам мумкин. “Тарон тарихи” 
муаллифининг гувоҳлигига кўра, Мамиконян уруғи ватани бўлмиш Тарон вилоятида яшовчилар зўрлаб 
чўқинтирилганларидан сўнг ҳам “насроний динида қатьий турмаганлар”.
1
Кушон давлати кўчманчи халқлар томонидан босиб олинганидан сўнг, Ўрта Осиё ҳудудида эфталитлар давлати 
вужудга келди (тахминан V аср ўрталари). Ўрта Осиёнинг бир қисми IV аср ўрталарида қидарийлар, сўнгра 
хионийлар ҳукмронлиги остида қолди. Ўрта Осиёнинг ушбу давр тарихини ўрганувчи мутахассислар бу қабилалар 
қайси этник гуруҳга мансуб эканликлари ҳақида ягона фикрга келмаганлар.Хионийлар ва эфталитларнинг келиб 
чиқиши муаммоси Б. Ғафуровнинг “Таджики” номли монографиясида бироз ёритилган (Гафуров. Таджики. Б. 203-
210). Эфталитларнинг келиб чиқиши бўйича турлича фикрлар мавжуд. Хусусан, франциялик шарқшунос олим 
Вивйен-де Сен-Мартен хитой манбаларидан Юэ-жи номи остида маълум бўлган қабилаларни эфталитлар, яъни оқ 
хунлар деб ҳисоблайди. И.Маркварт эфталитларни қадимий мўғуллар деб ҳисоблайди. Япон тадқиқотчиси К.Еноки 
эса эфталитлар Бадахшондан келиб чиққан, деб ҳисоблайди. Франциялик шарқшунос Р.Гиршман эфгалитларни 
хионийлар билан айнанлаштиради ва уларни форсийзабон қабилалар, деб ҳисоблайди (қар.: История таджикского 
народа. Б. 416). “Эфталитлар” атамаси қадимги арман муаллифларида “хептал” кўринишида V асрнинг иккинчи 
ярмидан пайдо бўлади. Хионийлар ҳақида биринчи эслатишни биз Аммиан Марцеллинда учратамиз.У форс шоҳи 
Шопур II (309-379) римликлар билан уруш даврида “ўта урушқоқлиги билан ажралиб турадиган хионий ва гелан 
қабилалари билан иттифоқ сулҳи тузган”, деб ёзади. Амид шаҳрининг (Туркиядаги Диёрбакр шаҳри) ишғол 
қилинишини тасвирлар экан, Аммиан Марцеллин хионий жангчиларининг ўз ҳукмдорлари Грумбата бошчилиги 
остида римликларга қарши қаҳрамонона курашлари ва унинг ёш ўғли жанг майдонида ҳалок бўлиши ҳақнда ёзади 
(Аммиан Марцеллин, I. Б. 248). Энг сўнгги тадқиқотларга кўра, эфталитлар асосан туркий қавмга мансуб бўлиб, 
аввалига қандайдир шарқий эроний тилда сўзлашувчилар уларга раҳнамолик қилиб турган, сўнг булар туркийлар 
орасида сингиб кетган Лекин, ҳар ҳолда, эфталитлар туркий ҳунлардан келиб чиққанлиги шубҳасиз.
2
СосонийшоҳШопур 
II 
“кушонлар” 
билан 
IV 
асрнинг 
60-йиллариохиридава 
70-
йилларибошидаиккимаротабаурушолибборган.Бизнингфикримизча, 
“кушонлар” 
дегандахионийларнитушунишкерак, чункиўшадавргакелибЎртаОсиёуларнингҳукмронлигиостигаўтганэди.

---

342 
бирга ўша жангда кўплаб қаҳрамонлик ва жасорат кўрсатиб, ўз ҳаётларини 
сақлаб қолдилар. Ва бутун форс қўшинидан фақат шу икки ўғлон омон-эсон кўп 
жасорат содир этиб, форс шоҳи ҳузурига қайтиб келдилар”.