Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Мовсес Хоренаци. II китоб. 
Анакнинг келиши ва авлиё Григорийга
2
 ҳаёт бахшида қилиниши 
“Сурэн-Паҳлав уруғига тегишли Анак
3
бундан нафси ортиб, Хусровни 
ўлдиришни ўзига мақсад қилиб қўяди ва кўчиш баҳонаси билан Арташирни 
хуфиёна тарк этади... 
Арманистонга келганидан кейин икки йил ўтгач, учинчи йили Анак 48 йил 
ҳукмронлик қилган Хусровни ўлдиради ва ўзи ҳам яқинлари билан бирга ҳалок 
бўлади. Илоҳий куч фақатгина Худонинг хоҳиши билан ва Саҳобанинг иньоми 
билан яратилиб, онасининг қорнидаёқ маъруф этилганни омон қолдиради ва 
унга саҳобаликнинг илоҳий инъоми насиб этади”. 
Мовсес Хоренаци.II китоб, 81-боб. 
Мамиконян уруғининг келиб чиқиши 
“ Сосон ўғлиАрташир ўлимидан сўнг салтанатини форсий ўғли Шопухга
4
қолдиради. Айни шу кунлари Арманистонга шимоли-шарқий ўлкалардан, шонли 
ва буюк ердан – мен бир достонда ҳикоя қилинган Тченлар
5
ўлкасини назарда 
тутяпман – шимолий халқлар ичида биринчи бўлган Мамиконянларнинг аждоди 
келади.
 
Арташирнинг ҳаёти тугаган йил қандайдир Арбок Тченбақур келди, унинг 
номи уларнинг тилида “давлат ғурури” маъносини англатар эди; унинг Бхдок ва 
Мамгун исмли икки акаси бор эди: иккови буюк сатрапдирлар. Бхдок Мамгунга 
туҳмат қилган, натижада Тченлар подшоҳи Арбок Мамгунни ўлдиришни 
буюрган. Мамгун буни эшитиб, подшоҳнинг буйруғига бўйсунмади ва барча 
яқинлари билан форс подшоҳи Арташир ҳузурига қочиб кетди. Арбок унинг 
кетидан подшоҳ ҳузурига элчиларини юборади; Арташир унинг муддаосига рад 
жавоб берганда Тченлар подшоси унга қарши урушга тайёрлана бошлайди. 
Лекин тез орада Арташир дунёдан кўз юмади ва унинг ўрнини Шопух 
эгаллайди. 
Шопух Мамгунни бермаса-да, лекин уни орийлар ўлкасида қолдирмайди 
ва барча яқинлари билан бирга қаландар сифатида Арманистонга бадарға 
қилади. (Сўнгра) Тченлар подшоҳига нома юборади: “Сенга Мамгунни 
бермаганимни сенга нисбатан душманлик деб билмагин: менинг отам 
Мамгуннинг хавфсизлигини сақлашга офтоб нури билан қасам ичган. Лекин 
1
Камсаранак уруғи Арманистондаги Ширак ва Аршаруник вилоятларига эгалик қиларди.
2
История Армении Моисея Хоренского.Б. 120.
3
Анак–тарихий аньаналарга кўра, Григорий Маърифатчининг отасидир.
4
Шопур I (243-273) –Сосонийлар сулоласи асосчиси Ардашир I Попаконнинг вориси.
5
Тченлар (ёки ченлар) деб қадимий арман муаллифлари хитойликларни атаганлар (Tчен-Чин-Хитой). Бизнинг 
фикримизча, бу термин йиғма терминдир. Унинг остида ўша даврларда Ўрга Осиёда, Хитой чегараларида яшаган ва 
унинг томонидан ҳужумларга учраб турган халқларни тушунса бўлади.

---

340 
сени хотиржам қилиш учун мен уни ўз давлатимдан дунёнинг офтоб ботадиган 
чеккасига бадарға қилдим. Унинг учун бу ўлим билан баробар. Шунинг учун, 
бизнинг ўртамизда уруш бўлмасин”. Тченлар дунёдаги энг тинчликсевар халқ 
бўлганлиги учун, Арбок ярашувга рози бўлади. Бундан кўриниб турибдики, 
Тченлар тинчликсевар ва ҳаётсевар халқдир. 
Мамлакати ҳам ноз-неъматларга бойлиги билан ажойибдир. У барча 
ўсимликлар билан безанган; заъфаронга, шойига, товусларга бойдир; у ерда 
ёввойи эчкилар ва махлуқлар – хўтик-буғулар кўпдир. Айтишадики, бизда ҳатто 
айрим одамлар учун ҳам тансиқ овқат деб ҳисобланмиш тустовуқлар, оққушлар 
ва ҳоказолар у ерда оддий емишдир. Бойваччаларнинг зеб-зийнати, дур-
гавҳарининг ҳисоби йўқдир. Бизда ҳамма ҳам киявермайдиган ва қимматбаҳо 
ҳисобланмиш кийимлар у ерда барчанинг усти-бошидадир. Бу Тченлар ўлкаси 
ҳақида”.