Ўзбекистон тарихи хрестоматия

 
III. Сосоний подшоҳ Ардашир партаваликларга арман подшоҳи Хусровни 
ўлдириш эвазига уларнинг “Паҳлав деб аталган ўз хонадонини” қайтариб 
беришни ваъда қилади. 
Мовсес Хоренаци. II китоб, 74-боб. Анакнинг келиши ва авлиё Григорийнинг 
ҳаётга келиши
3
 
“Хусров томонидан Ҳиндистонгача қувиб борилаётган Ардашир ўз 
лашкарбошиларига катта ваъдалар берди: агар кимда-ким уни Хусровдан ё заҳар 
ёрдами билан, ёки хуфиёна қилич зарби билан халос этса, шу одамга у катта 
инъомлар ваъда қилади. “Айниқса, сиз партаваликларга, – дейди у, – сохта 
дўстлик ва қавмдошлик кўриниши остида Хусровнитузоққа илинтириш осондир 
(ва бунда) у уларга ишонади”. Паҳлав деб аталмиш ўз хонадонини, пойтахт 
Бахлни ва бутун Кушон элини
4
уларга иньом этишни ваъда қилади. 
IV.Ардашир Попаконнинг Карэн-Паҳлав уруғи билан кураши ҳақида 
Арман илк руҳонийси Григорий Маърифатчининг Сурэн-Паҳлав 
уруғиданкелиб чиқиши ҳақида
Мамиконян уруғининг келиб чиқиши ҳақида 
Мовсес Хоренаци. II китоб, 73-боб. 
Хусровнинг яна, бу сафар Рим ёрдамисиз Ардаширга қарши юриши
5
 
“Хусров ўз қавмдошларининг келиши ҳақидаги (хабарга) жуда хурсанд 
бўлган бўлса ҳам, лекин унинг хурсандчилиги узоққа бормади. Кўп ўтмай у шум 
хабар олди: Ардашир бутун қўшинига бош бўлиб, шахсан Карэн-Паҳлав изидан 
борган, унга етган ва бутун уруғини қиличдан ўтказган, чақалоқлардан тортиб 
ўспирингача бўлган ўғил болаларнинг барчасини қириб ташлаган, фақатгина бир 
бола омон қолган, уни Карэнлар хонадонининг дўсти, Бурз исмли одам олиб, 
Кушонлар ўлкасидаги ота-онасига етказиб берган. Ардашир бу болани қўлга 
мардан”ни туркчасига “бай ар” деганлар. Сўнгра бу удум хазарлардан Марказий Европага –Авар хоқонлигига ва 
Шарқий Европага –Киев русига ўтган. Германиядаги Бавар (Бавария), руслардаги “боярин” атамалари мазкур 
туркча атамадан келиб чиқади.
1
Вехсачен–Васудева номли Кушон подшоҳи.
2
Карен-Паҳлав –партава-арман уруғи.
3
История Армении Моисея Хоренского.Б. 119-120.
4
Айтиб ўтганимиздек, пойтахт Бахл ва бутун Кушонлар ўлкаси қадимги арман ёзувчилари томонидан “ўз 
хонадони” деб аталмиш Аршакийлар сулоласининг кушон уруғи билан қавмдошлик муиосабатида бўлган, ушбу 
сулоланииг арман уруғи “ватанидир”. С.П.Толстов кушон, аршакий ва хоразм-кангюй сулолалари орасидаги 
қавмдошлик ришталарини аниқлаган. Бунда у нафақат арман манбаларига, балки нумизматик маълумотларга ҳам 
таянган (қар.: Толстов. Древний Хорезм. Б. 23). III асрда кушон подшоҳлари ўз пойтахтларини Суғдга – 
Кушонистонга (ҳозирги Каттақўрғон атрофида), Ҳинд кушонлари эса Пешоварга кўчирганлар. Шундай қилиб, 
Кушон империяси иккига бўлинганлиги ҳақида тахмин қилса бўлади; бу тахминан III асрда содир бўлган. Бу 
фараз америкалик шарқшунос Ричард Фрай (Фрай. Б.278) ва немис эроншуноси Р.Гёбл (қар.: Зеймаль. Б.50-51) 
томонидан қабул қилинган.
5
История Армении Моисея Хоренского.Б. 119.

---

339 
киритишга қанча уринмасин, то ўз хоҳишига қарши бу боланинг ҳаётига қасд 
қилмаслик ҳақида қасам ичмагунча ўзаро аҳил бўлган қавмдошлар болани унга 
бермадилар. Бу ҳодисага атаб форслар мингтача эртаклар тўқиганлар, “унга 
соғув жониворлар хизмат қилишарди” (деб айтишарди). Бу – Ферозамат, 
Камсараканлар
1
уруғининг аждоди эди”.