Say d u lla m irzayev

G ‘ayri tilini sa ’y qiling bilgali yoshlar,
Lozim siza har tilni biluv ona tilidek...
Xor bo‘Imasin onlar dog‘i til bilmay Avazdek,
Til bilmaganidan oni bag'ri to'la qondir.
Y angi zam on ru h i b ilan su g ‘o rilg an b u n d ay xalqchil 
she’rlarn i A nbar O tin, N ozim axonim , M irm uhsin-Fikriy, 
Xislat, Noqis K a tta q o ‘rg ‘oniy, Bayoniy, Faqiriy, X urshid, 
Kamiy, Toshxo‘ja Asiriy kabi shoirlar ijodidan ham keltirish 
mumkin7. Bu shoirlar ijodida vatanparvarlik, insonparvarlik, 
m a ’rifatp arv arlik va axloq-odob m avzulari asosiy o 'rin n i 
egallaydi. Masalan, Anbar Otin «Alifbo» asarida yozadi:
Odam ersang та ’ni bil dona-dona,
Vatan erur sanga ikkinchi ona...
Kimki та 'rifatni etsa e 'zoz,
Ani irfon etar, albatta, mumtoz.
7 
Q arang: 
Qosimov Begali.
Izlay-izlay topganim . — Т.: 1988.
13

---

K o ‘rinadiki, 1905-1917-yillar jamiyatida turli pozitsiyada 
tu rg a n ijtim oiy g u ru h la r b o ‘lg an id ek , xilm a-xil ad abiy
yo‘nalish va ijodiy to ‘dalar ham b o ‘lgan. Lekin ular orasida 
ijtimoiy hayotga, mehnatkashlarning istaklariga eng yaqini va 
o ‘sha davr m uam m olarini yechish yo‘llarini izchillik bilan 
qidirgani, hayotiy muammolarni baralla kuylagani, shubhasiz, 
ja d id ad ab iy o ti va ja d id yozuvchilaridir. S hunday qilib, 
mamlakatimizda XX asrning boshida keng tarqalib, faol kuchga 
aylangan jadid adabiyoti — xalq va mamlakat hayotida muhim 
o ‘rin tutgan.
Jadid yozuvchilari 1917-yildan so‘ng (sho‘ro hokimiyatining 
dastlabki yillarida) ham o ‘z faoliyatlarini imkoni boricha davom 
e ttird i. B iroq s h o ‘ro h u k u m a ti ja d id la rn in g m u staq illik
borasidagi sa’y-harakatlaridan q o ‘rqib, ularga qarshi keskin 
choralar ko‘ra boshladi. Jadidlar ona vatanidan badarg‘a qilindi 
yoki jism oniy jih a td a n y o ‘q qilindi. Q atag ‘on qu rb onlari 
respublika jam g‘armasining raisi N. Karimovning yozishicha, 
« 0 ‘z xalqini m a ’rifiy yuksak lik ka olib chiqishga va shu 
yuksaklikdan turib hurriyat quyoshi sari yetaklashga uringan 
jadidlar 1921-yildan 1938-yilga qadar bo‘lgan davrda bitta ham 
qoldirilmay qirib tashlandi. U lar manglayiga yopishtirilgan 
«Xalq dushmani» tam g‘asini qariyb 90-yillarga q adar olib 
tashlashning iloji b o ‘lmadi»8. 0 ‘zbekiston mustaqil respublika 
deb e’lon qilingandan keyin bu mudhish adolatsizlikka barham 
berildi. Jadidlarning pok nomlari qaytadan tiklandi.
Xullas, jadidchilik om m ani g 'a fla t uyqusidan uyg‘otdi, 
m a’rifatni, taraqqiyotni ulug'lab, xalqni yangi jamiyat, yangi 
hayot qurishga hozirladi. Ayni vaqtda, M uqim iy, Komil, 
F u rq a t sin g ari m a ’rifa tc h ila rd a n s o ‘ng yangi o ‘zbek 
adabiyotining tamal toshini o ‘rnatdi.
1917-yilgi O k tab r to ‘ntarish id an so ‘nggi dastlabki o ‘n 
yillikda mamlakat va xalq hayotida muayyan o ‘zgarishlar yuz 
berdi. Birinchi jahon urushi oqibatida vayron b o ‘lgan xalq 
xo‘jaligini tiklash, m aktab-maorif va madaniyatni rivojlantirish 
sohasida m a’lum ishlar bajarildi. Yer-suv islohoti o ‘tkazildi.
Karimov Naim.
X X I asr sari. — «X alq so ‘zi» gazetasi, 1999-yil, 20-may.
14

---

1924-yilda 0 ‘rta Osiyoda milliy chegaralanish amalga oshirildi
— yaxlit Turkiston bir necha respublikaga b o ‘lib yuborildi. 
Shular qatorida 0 ‘zbekiston respublikasi ta ’sis etildi. Milliy 
c h e g a ra la n ish d a g i a d o la ts iz lik la r, s h o ‘ro tu zum inin g 
zo‘ravonlikka asoslanganligi, ijtimoiy va milliy tengsizlik. 20- 
yillarda m amlakatda «bosmachilik» harakati shaklida hayot- 
mamot kurashi, fuqarolar urushini yuzaga keltirdi.
Bu d av rda badiiy adabiyot sohasida turli uyushm alar, 
to 'g a ra k la r va adabiy o qim lar tashkil topdi. R espublika 
hududida «Chig‘atoy gurungi» (1919-1922) adabiy uyushmasi, 
«Qizil qalam » (1926-1930) jam iyati, 0 ‘zbekiston p ro letar 
yozuvchilar uyushmasi (1930-1932) faoliyat ko‘rsatdi. Bularning 
harakatlarida jiddiy xatolar bilan birga, foydali tadbirlar, ijobiy 
ishlar ham mavjud edi9.
Yangi o ‘zbek adabiyoti ana shu tarixiy voqea-hodisalar 
zaminida 0 ‘zbekiston ijtimoiy hayotidagi o ‘zgarishlarga faol 
aralasha bordi. 20-yillar o ‘zbek adabiyotining vujudga kelishida 
Hamza, S. Ayniy, A. Qodiriy, C ho‘lpon, Fitrat, M. SoTizoda, 
A b d u lla A vloniy, G ‘a y ra tiy k ab i y o z u v ch ilar fao llik
ko ‘rsatdilar. Shu bilan birga, ular safiga kelib qo‘shilgan Oybek, 
G ‘. G ‘ulom, A. Qahhor, H. Olimjon, Mirtemir, Uyg‘un, Elbek, 
Oydin, Botu, K. Yashin, H. Shams, Sobir Abdulla kabi yosh 
ijodkorlar ham zamon talablariga javob berishga intilib, qalam 
tebratdilar.
XX asrning 30-yillarida xalqning fidokorona mehnati tufayli 
xalq x o ‘jaligida ayrim ijobiy siljishlar r o ‘y berib, m aktab- 
m a o rif, ilm -fan , a d a b iy o t va s a n ’at so h a sid a m uayy an 
y an g iliklar paydo b o ‘ldi. Am m o bu d av rd a m am lak atd a 
mudhish shaxsga sig‘inish illati tomir ota boshladi. Natijada, 
boshqarishda adolatsizlik va qonunbuzarlikka yo‘l qo'yildi. 
Minglab sof vijdonli kishilar stalinizm ta ’qibiga uchrab, behuda 
qurbon b o ‘ldilar. A. Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Usmon Nosir, 
S o ‘fizoda, Botu, Elbek, A. M ajidiy singari noyob iste’dod 
sohiblari «Xalq dushmani» sifatida yo‘q qilindi.
9 
Q a ra n g :