Microsoft Word Bolalar nevrologiyasi end doc

BOSH MIYA PO‘STLOG‘INING OLIY FAOLIYATI, 
UNING BUZILISHI VA NEYROPSIXOLOGIK TEKSHIRISH 
USULLARI 
Bosh miya po‘stlog‘ining oliy faoliyati praksis, gnozis, so‘zlash qobiliyati, 
o‘qish, xotira, hisoblash va fikrlash faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. Shu 
faoliyatlarning mu’tadil holatini hamda ularning o‘zgarishini aniqlashda 
neyropsixologiya usullari katta ahamiyatga ega.
Bosh miyaning zararlanishidan kelib chiqadigan markaziy nerv tizimi oliy 
faoliyatining o‘zgarishlarini psixologik usullar asosida aniqlanadi.
Bosh miyaning chap yarim shari bajaradigan faoliyati jihatdan dominant 
hisoblanadi. Bunday odamlar «o‘naqay» bo‘ladilar va aksincha «chapaqay» 
odamlarda dominant o‘ng yarim shar hisoblanadi. O‘naqaylik va chapaqaylikni 
tekshirish bosh miya yarim sharlarining zararlangan tomonini aniqlashda nihoyatda 
katta ahamiyatga ega.
Neyropsixologik tekshirish usullari bemorning «chapaqay» va «o‘naqay» 
ligini aniqlashdan boshlanadi. Buning uchun avval bemordan qaysi qo‘li bilan 
yozish, pichoq va qoshiqni ushlashi so‘raladi. So‘ngra quyidagi usullarda 
tekshirishga o‘tiladi: 
A) bemordan qo‘l barmoqlarini bir-biriga chalishtirishni iltimos qilinadi. 
Agarda bemor o‘ng qo‘lining bosh barmog‘ini chap qo‘lining bosh barmog‘ini 
ustiga qo‘ysa, demak u asl «o‘naqay»dir. Buning aksi bo‘lsa, u «chapaqay»dir.
B) bemordan o‘ziga o‘naqay bo‘lgan holatni tanlab, qo‘llarini qovushtirish 
iltimos qilinadi, chunonchi, agar bemor qo‘l qovushtirganda o‘ng bilagini chap 
bilagi ustiga qo‘ysa, bu xol o‘naqaylikdan dalolat beradi. Agarda bemor chap 
bilagini o‘ng bilagi ustiga qo‘ysa, unda «yashirin chapaqay» lik belgilari bor 
deyish mumkin.
1. Praksis, uning buzilishi va tekshirish usullari 
Odat tusiga kirgan ixtiyoriy harakatlar kompleksiga praksiya deyiladi. 
Masalan, kiyinayotgan kishi ko‘ylak yoki kostyumini kiyish uchun qanday harakat 
qilishi kerakligini o‘ylamaydi, chunki bu harakatlar ko‘p qaytarilaverib, shartli 
reflekslar paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Mazkur odatiy harakatlarning buzilishiga 

---

 141
apraksiya deyiladi. Apraksiyaga uchragan bemor hech qanday, xatto eng oddiy 
harakatlarni ham birovning yordamisiz bajara olmaydi. Masalan, kiyim kiyish, 
tugmani taqish va hokazolar. Apraksiya bemorning hamma ixtiyoriy harakatlari 
saqlangan holatda paydo bo‘ladi.
Apraksiya asosan uch turli ko‘rinishda uchraydi: 
1. Motor apraksiya. Bunda bemor aytilgan ish va ko‘rsatilgan harakatni ham 
qayta bajara olmaydi. Masalan, bemordan choynakdan piyolaga choy quyishni 
iltimos qilinsa, u tushungan holda bu ishni bajara olmaydi. Agarda shu harakatni 
ko‘rsatib berilsa ham bemor bajara olmaydi.
2. Ideator apraksiya. Bu holatda murakkab harakatning aloqasi va 
assosiasiyasi (o‘zaro uyg‘unligi) buziladi. Bemorga buyruq berilgan xatti-harakati 
va tasavvur qiladigan murakkab harakatlar elementlarini ketma-ket bajarishni 
amalga oshira olmaydi. Masalan, bemordan stakandagi qandni choyga 
aralashtirishni, sochini tarashni va boshqa shunga o‘xshash vazifani bajarish 
so‘ralsa, u bu buyruqni bajara olmaydi, ammo shu harakatlarni bemorga 
ko‘rsatilsa, u bu harakatlarni bajaradi.
3. Konstruktiv apraksiya. Bemor hamma buyruqlarni ham, ko‘rsatib berilgan 
harakatlarni ham bajara oladi. Lekin mayda bo‘lakli predmetlardan butun narsa 
tuzish qobiliyati yo‘qoladi. Masalan, uchta gugurt cho‘pidan (piramida) 
uchburchak yasab berishni iltimos qilinsa, bemor yasab bera olmaydi. Konstruktiv 
apraksiyasi bosh miya burchak pushtasi (gyrus angularis) zararlanganida yuz 
beradi. 
Apraksiya bor yoki yo‘qligini aniqlash uchun bir necha xil usullardan 
foydalaniladi. 
a. Optiko-kinestetik murakkab harakatlarni aniqlashning qo‘l barmoqlarning 
holati praksiyasini tekshirishdan boshlanadi. Buning uchun bemorga qo‘lning II va 
III yoki II va V barmoqlarini yozib, keyin II barmoqni III barmoq ustiga qo‘yib 
ko‘rsatiladi va shu harakatlarni qaytarishni iltimos qilinadi. Bemor apraksiyada 
kerakli harakatni darxol topa olmaydi va barmoqlari bilan har xil o‘rinsiz 
harakatlarni qilaveradi. Afferent (kinestetik) apraksiya belgisi deb shunga aytiladi. 
Bunday apraksiya zararlangan qo‘lning qarama-qarshi tomonidagi bosh miya 
markaz orqa (postsentral) pushtasining zararlanishi oqibatida kelib chiqadi.
b. Fazoda bajariladigan harakatlarni tekshirish usuliga Xed usuli kiradi. 
Bunda vrach o‘ng qo‘lining ko‘rsatkich barmog‘i bilan chap ko‘zini ko‘rsatadi, 
so‘ngra chap qo‘lining ko‘rsatkich barmog‘i bilan o‘ng qulog‘ini ko‘rsatadi va bu 
harakatlarni bemordan xuddi shunday tartibda takrorlashni iltimos qiladi. 
Apraksiyaga uchragan bemor qo‘llarini mana shu ko‘rsatilgan holatlarga keltira 
olmaydi. Bunday vaziyat chap yarim sharning tepa va ensa bo‘laklari tutashgan 
joyi zararlanishi natijasida kelib chiqadi.
c. Retsiprok koordinatsiyasini tekshirish. Bunda bir qo‘lning panjasini musht 
qilib, ikkinchi qo‘lning panjasini yozib ko‘rsatiladi. So‘ngra panjalarning holatini 
ketma-ket o‘zgartiriladi, bir necha marta takrorlanadi va bemordan shu harakatlarni 
qaytarish so‘raladi. Apraksiyada bemor bu harakatlarni bo‘lib-bo‘lib bajaradi yoki 

---

 142
ikkala qo‘li bilan bir xil harakatni bajara boshlaydi. Bunday holat premotor tizimi 
ayniqsa qadoqsimon tananing oldingi qismi zararlanishi natijasida kelib chiqadi.
2. Gnozis, uning buzilishi va tekshirish usullari.
Gnozis-tanish yoki bilib olish demakdir. Ma’lum belgilarga qarab 
buyumlarni tanish, ularning nomlarini atash qobiliyatining buzilishiga agnoziya 
deyiladi.
Agnoziyaning quyidagi turlari uchraydi: ko‘rish, eshitish, hid va ta’m bilish, 
teri va mushak-bo‘g‘im agnoziyalari, tana sxemasi tasavvurining buzilishi.
a. Ko‘rish agnoziyasi yoki optik agnoziya. Optik agnoziyaga duchor bo‘lgan 
bemor atrofdagi narsalarni ko‘rib, taniy olmaydi, lekin qo‘liga berilgan ma’lum bir 
buyumni aniqlab, rangini, shaklini aytishi mumkin. Bunday agnoziya miya 
po‘stlog‘ining ensa bo‘lagining tashqi tomonining zararlanishi natijasida kelib 
chiqadi (18, 19 soha).
b. Eshitish agnoziyasi. Eshitish agnoziyasi deb buyum va hayvonlarga xos 
bo‘lgan tovushlarni bir-biridan farqlay olish qobiliyatining buzilishiga aytiladi. 
Masalan, bemor ot yoki sigirning ovozini, soatning tovushini eshitib, bu tovushlar 
qanday hayvon yoki buyumga tegishli ekanini ajrata olmaydi. Bu vaqtda gapni 
tushunish qobiliyati ham buziladi. Patologik jarayon miya po‘stlog‘ining ikkala 
chakka bo‘lagida joylashganda sodir bo‘ladi.
c. Teri va mushak-bo‘g‘im (sensetiv) agnoziyasi. Bemorning ko‘zi yumuq 
bo‘lganda qo‘liga berilgan narsaning nima ekanligini aytib berolmaydi, lekin uning 
hajmini, qanday materialdan yasalganligini, tashqi belgilarini aytib berishi 
mumkin. Bunday holga astereognoziya deb ataladi. Bu xildagi agnoziya miyaning 
tepa bo‘lagida patologik jarayonlar ro‘y berishi natijasida kelib chikadi.
Astereognoziya bosh miyadagi assotsiativ jarayon bo‘lib, analiz va sintez 
buzilishi natijasida kelib chiqadi.
d. Hid va ta’mni bilish agnoziyasi. Hid va ta’mni ajrata bilish qobiliyatining 
buzilishi yoki yo‘qolishiga hid va maza bilish agnoziyasi deyiladi. Bu agnoziya 
murakkab analiz va sintez jarayonining buzilishi natijasida kelib chiqadi, ammo 
uni amalda aniqlash juda qiyin (hatto patologik jarayon miyaning ikki tomonida 
joylashgan vaqtida ham).
e. Tana sxemasi tasavvurining buzilishi. Bu agnoziyada bemor o‘z 
tanasining qismlarini ajrata olmaydi. U o‘z oyoq yoki qo‘llarini kattalashib yoki 
kichiklashgani, tanasining ma’lum qismlari yo‘qolgandek xis qiladi 
(autotopognoziya). 
Ko‘rish agnoziyasini tekshirish usullari: a) oddiy va murakkab buyumlarni, 
hamda ularning shakllarini tanish: b) qiyinlashtirilgan holatlardagi, ya’ni ustiga 
noanik yo‘nalishdagi chiziqlar chizilgan buyumlarni tanish.
3. So‘zlash qobiliyati, uning buzilishi va tekshirish usullari.
So‘zlash bosh miya po‘stlog‘ining yangi faoliyatlaridan biri hisoblanadi, 
unga tegishli bo‘lgan sitoorxitektonika maydoni faqat odam miyasi po‘stlog‘ida 
uchraydi. So‘zning ikkinchi signal tizimi faqat odamgagina xos.
Odamning so‘zi asosan ikki qismdan: motor va sensor qismlardan tashkil 
topgan. So‘zlarning o‘zaro tartibli ravishda bog‘lanishi orqali fikr izxor qilishi 

---

 143
so‘zning motor yoki ekspressiv qismini tashkil etadi. Odamning so‘zlarni eshitib, 
fikr qilish va xodisalar bilan bog‘lay olish qobiliyatiga so‘zning sensor yoki 
retseptiv qismi deyiladi.
So‘zlash qobiliyatining buzilishi afaziya deb ataladi. Efferent «motor kineti» 
afaziya – bosh miya chap yarim shari pastki peshona pushtasining orqa qismi 
(Brok sohasi) zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Bu afaziyaga duchor bo‘lgan 
bemor alohida harflarni qo‘sha oladi, lekin so‘zlarni ayta olmaydi. Ba’zi hollarda 
esa umuman gapira olmaydi, faqat tovush chiqaradi.
Sensor afaziya bosh miya po‘stlog‘i yuqori chakka pushtasining orqa qismi 
(Vernike sohasi) zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Bunday afaziya ro‘y 
berganda bemor aytilgan so‘z va jumlaning ma’nosiga tushunmaydi. Berilgan 
savolga javob bera olmaydi. 
Amnestik afaziya – bosh miya po‘stlog‘i tepa va chakka bo‘laklarining 
o‘zaro tutashgan joyi zararlanishi natijasida ro‘y beradi. Bemor asosan 
buyumlarning nomini ayta olmaydi. Biror buyumni ko‘rsatib, uning nomini 
so‘ralsa, u mazkur buyumning nomini aytish o‘rniga uning nima uchun 
ishlatilishini tushuntira boshlaydi.
Semantik afaziya – bosh miya po‘stlog‘ining tepa, chakka va ensa bo‘laklari 
o‘zaro tutashgan joyi zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Bu afaziyada bemor 
oddiy jumlalarni tuza biladi, lekin bog‘lanishlarni tushuna olmaydi.
Impressiv nutqni tekshirish usuli. Oddiy jumlalarning mazmunini tushunish 
qobiliyati. Tovush eshitish qobiliyatini tekshirish usullari.
a) harflarni takror aytish: «b», «r», «m», «d», «k»; 
b) o‘xshash tovushlarni ajratish: «b-p», «p-b», «p-b-p», «d-t-d»; 
c) uch harfli seriyalarni takror aytish: «a-o-u», «b-p-d» va boshqalar. 
so‘zlarning mazmunini tushunish qobiliyatini tekshirish: 
a) bemordan ko‘zini, tirsagini, qulog‘ini ko‘rsatish va boshqa oddiy 
harakatlarni bajarish iltimos qilinadi.
b) oddiy gapning mazmunini tushunish qobiliyatini unga berilgan savollarga 
qaytargan javobiga qarab aniqlanadi.
Mantiqiy-grammatika strukturani tushunish qobiliyatini tekshirish: 
bemordan «qalam bilan taroqni ko‘rsatish» yoki «qalam bilan kalitni ko‘rsatish» 
iltimos qilinadi. So‘ngra bemordan «otasining ukasi», «ukasining otasi» kabi 
tushunchalarning mazmuni so‘raladi.
Solishtirma konstruksiyasini tekshirish bemorga «Ergash Nasibadan 
balandroq», «Guli Raximdan balandroq». Kimning bo‘yi qanday? kabi savollar 
beriladi.
Mantiqiy-grammatik strukturani tushunish qobiliyatining va solishtirish 
instruksiya buzilishi semantik afaziyaga uchragan bemorda ro‘y beradi.
Ekspressiya nutq turkumiga: xarflarni artikulyasiya qila bilish, buyumlar va 
harakatlarning nomini ayta bilish qobiliyatlari kiradi. 
Harflarni bilish qobiliyatini tekshirish bemordan berilgan har xil harflarni 
«m», «b», «p», «g», «d», «v» qaytarib aytish iltimos qilinadi.
4. Yozish qobiliyati, tekshirish usuli va uning buzilishi.

---

 144
Yozish faoliyatining buzilishi agrafiya deb ataladi. Yozish faoliyatining 
buzilishi topik diagnostika uchun katta ahamiyatga ega, chunki yozish markazi 
bosh miya chap yarim sharining peshona bo‘lagini o‘rta pushtasining orqa qismida 
joylashgan.
Tekshirish usullari: 
a) bemordan ayrim harflarni ko‘chirib yozish iltimos qilinadi. Agar bemorda 
ko‘rish gnoziyasi yoki uning o‘ng qo‘lida erkin harakat buzilgan bo‘lsa, u ishni 
bajara olmaydi.
b) bemordan aytilgan so‘zlar yoki gaplarni yozish so‘raladi. Sensor afaziyasi 
uchragan bemor bu topshiriqni bajara olmaydi.
v) avtomatik yozish qobiliyatini tekshirish usullari, uning buzilishi.
Bunda tayyor yozilgan xatni va har bitta so‘zni hamda butun tekstni o‘qish 
va tushunish talab etiladi. O‘qish qobiliyatining buzilishi aleksiya deb ataladi. Bu 
esa bosh miya chap yarim shari tepa bo‘lagining burchak pushtasi (39 soha) 
zararlanganda sodir bo‘ladi.
O‘qish qobiliyatini tekshirish uchun: a) bemordan alohida harflarni tanish va 
ularni o‘qish so‘raladi; b) alohida bo‘g‘in va so‘zlarni o‘qish iltimos qilinadi; v) 
gaplarni va tekstlarni o‘qib chiqish va ularni tekshirish iltimos qilinadi; g) noto‘g‘ri 
yozilgan so‘zlarni tekshirish iltimos qilinadi.
5. Hisoblash qobiliyati va tekshirish usullari, uning buzilishi.
Hisoblash ham bosh miya oliy faoliyatining bir turidir. Bu qobiliyat asosan 
tepa va ensa bo‘laklarining tutashgan joyi zararlangan taqdirda buziladi. Hisoblash 
qobiliyatining buzilishi akalkuliya deb ataladi. Akalkuliyada xayolan fikrlash 
buziladi.
Tekshirish usullari: 
a) bemordan oddiy raqamlarni, oddiy sonlarni, keyin murakkab sonlarni 
o‘qish va yozish iltimos qilinadi, so‘ngra oddiy misollar beriladi. 
b) bemorga murakkab masalalar beriladi: ayirish, qo‘shish, bo‘lish va 
ko‘paytirish sonlari.
6. Xotira, tekshirish usullari va uning buzilishi. 
Xotira (pamyat) – ma’lumotni qabul qilish, yodda saqlash va kerak bo‘lgan 
paytda uni yana ishlatish jarayonlaridan iborat. Bu murakkab faoliyatda butun bosh 
miya ishtirok etadi.
Xotira ikki turga: qisqa va uzoq vaqtli xotiralarga bo‘linadi.
Analitik hususiyatlariga ko‘ra xotira quyidagi turlarga bo‘linadi: 
a) modal «spesifik», ya’ni eshitish, ko‘rish va kinetik xotiralar; 
b) umumiy xotira.
Xotiraning buzilishi amneziya deb ataladi. Bosh miya po‘stlog‘ining tashqi 
lateral yuzasi zararlanishi natijasida model-spesifik xotira buziladi. Bosh miya 
ustining ayrim strukturalari (Peypes doirasi) zararlanishi natijasida umumiy xotira 
buziladi.
Tekshirish usullari: 
a) asosan uzoq vaqtli va qisman qisqa vaqtli xotiralar tekshiriladi. Bunda 
bemordan shu bugun qilgan ishlari haqida so‘raladi, so‘ngra tarixiy raqamlar, 

---

 145
masalan, «Qaysi yilda Vatan urushi boshlangan?», «8 mart qanday kun?» va 
boshqalar so‘raladi.
b) eshitilgan so‘zlar va gaplarni eslab qolish qobiliyati tekshiriladi, ko‘ruv 
xotirasi tekshiriladi va bemorga qisqa hikoya o‘qib beriladi, keyin undan shu 
hikoyani so‘zlab berish so‘raladi.
7. Fikrlash, tekshirish usullari va uning buzilishi.
Fikrlash (mishleniye) bosh miyaning eng murakkab faoliyati bo‘lib, bunda 
qo‘yilgan maqsad avvalo ro‘y bergan vaziyatni analiz va sintez qilishni talab 
qiladi, so‘ngra o‘ziga xos usullar yordamida kerakli natijaga erishiladi.
Bosh miyani qayeri zararlanmasin, intellektual jarayonning normal borishi 
uchun zarur bo‘lgan bo‘laklardan birortasi albatta buziladi, bu esa umumiy fikrlash 
faoliyatining buzilishiga olib keladi.
Bosh miyaning peshona bo‘lagi zararlangan taqdirda bemor keraksiz 
impulslarni to‘xtata olmaydi, bu esa o‘z navbatida fikrlash qobiliyatining 
murakkab buzilishiga olib keladi.
Tekshirish usullari: 
a) bemordan o‘ziga berilgan rasmlarni tasvirlab berish so‘raladi; 
b) keng mazmunli qisqa hikoya va masalalar o‘qib beriladi, so‘ngra ularning 
asosiy mazmunini aytib berish iltimos qilinadi.
c) bemorga bir necha maqol aytiladi va maqollarning mazmunini aytib 
berish so‘raladi. Masalan, «Ilmi yo‘qning – ko‘zi yo‘q», «Temirni qizig‘ida bos» 
va boshqalar.