Koxonalar faoliyatida bankrotlik amaliyoti va uning tashkiliy xususiyatlari

qarzdor muassislarining (ishtirokchilarining) yoki qarzdor mol-mulki 
egasining vakili -
bankrotlik taomili oʻtkazilayotganda qarzdorning muassislari 
(ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi vakolat bergan shaxs; 
qarzdor xodimlarining vakili
- bankrotlik taomili oʻtkazilayotganda oʻz 
manfaatlarini himoya qilish uchun qarzdorning xodimlari vakolat bergan shaxs. 
Bankrotlik soʻzi italyancha “banco rotto” degan soʻzdan olingan boʻlib, 
“kursining (oʻrindiqning) sinishi” deb tarjima qilinsada, aslida qarzdorning nochor 
ahvolga tushib sinishi, barbod boʻlishi degan ma’noni anglatadi. 
Korxonani bankrotlik holatiga tushib qolishining yana bir asosiy sabablari, 
rahbariyatning ishlab chiqarishdagi mas’uliyatsizligi hamda uzoq vaqt mobaynida 
faoliyat koʻrsatmaganligi, kreditorlik qarzlarini ya’ni byudjetdan boʻlgan qarzlarni 
muddatida toʻlamaganligi uchun katta miqdorda jarima hisoblanishidadir. 
“Bankrot” soʻzi oʻzbekchada “sinish” ma’nosini anglatib, salbiy xususiyatga 
yaqinroq boʻlsa-da, aslida iqtisodiy nochor, zarar koʻrib ishlayotgan korxonalarga 
nisbatan oʻz vaqtida qoʻllanganda katta samara berayapti. Buning ma’nosini qanday 
tushunish kerak? Xoʻjalik sudlari tomonidan bankrot, deb e’tirof etilgan xoʻjalik 
obyektlari tadbirkorlarga sotilmoqda. Shu bilan birga sud sanatsiyasi va tashqi 
boshqaruv taomillari qoʻllanilmoqda. Ammo, beli bukchayib, kelajagidan umidini 
uzgan korxona bankrot, deb e’lon qilinayotgan holatlar ham bor.
Bankrotlik
 
bu korxonaning
 
iqtisodiy nochorligi boʻlib, ushbu holatda xoʻjalik 
sudi tomonidan e’tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari boʻyicha kreditorlar 
talablarini toʻla hajmda qondirishga va (yoki) majburiy toʻlovlar boʻyicha oʻz 
majburiyatini toʻla hajmda bajarishga qodir emasligi tushuniladi. Korxonaning 
bankrotlik alomatlari bu- qarzdorning pul majburiyatlari boʻyicha kreditorlar 
talablarini qondirishga va (yoki) majburiy toʻlovlar boʻyicha oʻz majburiyatini 
bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) toʻlovlar majburiyati 
yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan 
boʻlishidir.

---

4 
Korxonani bankrot deb topish faqat sud tomonidan amalga oshirilib, uni pul 
majburiyatlarini bajarmaganligi natijasida qarzdorni bankrot deb topish toʻgʻrisidagi 
ariza bilan xoʻjalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, kreditor va prokuror ega. 
Bundan tashqari, korxona majburiy toʻlovlarni bajarmaganligi natijasida ham bankrot 
deb topilishi mumkin boʻlib, ushbu holatda bankrot deb topish toʻgʻrisidagi ariza bilan 
xoʻjalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, prokuror, davlat soliq xizmati 
organlari va boshqa vakolatli organlar ega. Agarda korxona oʻzinig qarzdorlik 
majburiyatlarni 3 oy muddatda qoplay olmaslik hollari yuzaga kelayotganligin 
oldindan bilsa oʻzini bankrot deb topish toʻgʻrisidagi ariza bilan xoʻjalik sudiga 
murojaat etishga haqli.
Agar yuqoridagi holat ya’ni qarzdorligini belgilangan muddatda qoplash 
imkoniyati yoʻq boʻlgan hollarda, qarzdor korxonaning rahbari, qarzdor yakka 
tartibdagi tadbirkor xoʻjalik sudiga murojaat etishi shart: 

bir yoki bir nechta kreditorlarning talablarini qondirish qarzdorning boshqa 
kreditorlar oldidagi pul majburiyatlarini va (yoki) majburiy toʻlovlar boʻyicha 
oʻz majburiyatini toʻliq hajmda bajarishini imkonsiz qilib qoʻyishga olib 
keladigan boʻlsa; 

qarzdorning ta’sis hujjatlariga muvofiq qarzdorni tugatish toʻgʻrisida qaror 
qabul qilishga vakolatli boʻlgan qarzdor yuridik shaxs organi tomonidan 
qarzdorning arizasi bilan xoʻjalik sudiga murojaat etish haqida qaror qabul 
qilingan boʻlsa; 

qarzdor unitar korxona mol-mulkining egasi vakolat bergan organ tomonidan 
qarzdorning arizasi bilan xoʻjalik sudiga murojaat etish toʻgʻrisida qaror qabul 
qilingan boʻlsa; 

undiruv qarzdorning mol-mulkiga qaratilganda bunday undiruv qarzdorning 
xoʻjalik faoliyatini imkonsiz qilib qoʻyadi deb hisoblashga asoslar boʻlsa. 
Bankrotlik taomili qoʻllanilayotganda barcha kreditorlarning manfaatlarini 
“Bankrotlik toʻgʻrisida”gi qonunga muvofiq tashkil etiladigan kreditorlar yigʻilishi 
yoki kreditorlar qoʻmitasi qimoya qiladi. Xoʻjalik sudi qarzdorni bankrot deb topish 
toʻgʻrisidagi arizani ish yuritish uchun qabul qilib olgan paytdan e’tiboran kreditorlar 
qarzdorga oʻz talablarini qondirish maqsadida yakka tartibda murojaat etishga haqli 
emas.
Kreditorlar yigʻilishining mutlaq vakolatiga quyidagi qarorlarni qabul qilish 
kiradi:

kelishuv bitimi tuzish toʻgʻrisidagi qaror;

kreditorlar qoʻmitasi a’zolarini saylash, uning miqdoriy tarkibini belgilash va 
bunday qoʻmita a’zolarining vakolatlarini muddatidan ilgari tugatish 
toʻgʻrisidagi qaror;

sud sanatsiyasini yoki tashqi boshqaruvni joriy etish va ularning muddatini 
uzaytirish toʻgʻrisida iltimosnoma bilan xoʻjalik sudiga murojaat qilish haqidagi 
qaror;

qarzdorni bankrot deb topish hamda tugatishga doir ish yuritishni boshlash 
toʻgʻrisidagi iltimosnoma bilan xoʻjalik sudiga murojaat etish haqidagi qaror;

---

5 

sud sanatsiyasi rejasini tasdiqlash hamda qarzlarni uzish jadvalini ma’qullash 
toʻgʻrisidagi qaror; 

tashqi boshqaruv rejasini tasdiqlash toʻgʻrisidagi qaror. 
Kreditorlar yigʻilishini tashkil etish va oʻtkazish sud boshqaruvchisi tomonidan 
amalga oshiriladi. Kreditorlar yigʻilishi, agar unda qarzdorning pul majburiyatlari va 
(yoki) majburiy toʻlovlari umumiy summasining kamida uchdan ikki qismi miqdorida 
talablar bildirayotgan, ovoz berish huquqi bor kreditorlar hozir boʻlsa, vakolatli 
hisoblanadi. Kreditorlar yigʻilishda oʻz vakillari orqali ishtirok etishlari ham mumkin. 
Kreditorlar yigʻilishida kvorum boʻlmasa, oʻn kunlik muddat ichida kreditorlarning 
takroriy yigʻilishi chaqiriladi, yigʻilish, uning oʻtkaziladigan sanasi, vaqti va joyi 
toʻgʻrisida kreditorlar lozim darajada xabardor etilgan boʻlsa, hozir boʻlgan kreditorlar 
sonidan qat’i nazar, vakolatli hisoblanadi.
Bankrotlik sohasini davlat tomonidan tartibga solishni Oʻzbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi hamda bankrotlik toʻgʻrisidagi ishlar boʻyicha davlat organi 
amalga oshiradi.
Bankrotlik toʻgʻrisidagi ishlar boʻyicha davlat organining oʻz vakolatlari 
doirasida qabul qilgan qarorlari vazirliklar, davlat qoʻmitalari, idoralar, davlat 
boshqaruvi boshqa organlari, yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiydir. 
Toʻlovga qobiliyatsiz korxonalarning balans tuzilmasi qoniqarsizligini 
aniqlashda mezonlar tizimi aloxida axamiyatga egadir. Mezonlar tizimi joriy likvidlik, 
oʻz mablagʻlari bilan ta’minlanganlik, toʻlov qobiliyatini tiklash yoki yoʻqotish 
imkoniyatining mavjudligiga asoslanadi. Ushbu koʻrsatgichlarga qarab korxonaning 
balans tuzilmasi qoniqarsiz deb xisoblanishi, toʻlov qobiliyatini tiklash yoki yoʻqotish 
chinakam imkoniyatlari aniqlanishi mumkin. 
Miliyaviy menejment amaliyotida korxonalarning bankrotligini oldindan aytib 
berish uchun turli usullardan foydalaniladi. Ulardan biri E.Altmanning «Z hisobi» 
boʻlib, mazkur usul oʻzida bankrotlik xavfini tashxis etishning besh omilini oluvchi 
modelni namoyon etadi: