10
Tugatishning bu koʻrinishi ham qonuniyat doirasida boʻlib, statistik
ma’lumotlariga koʻra, bunday jarayon butun dunyoda yuz beradi. Bunday
korxonalarning ta’sischilari bir birlariga da’volar qila boshlaydilar va natijada mol-
mulkning boʻlinishi orqali korxona tugatiladi.
Korxonani tashkil etishdan koʻzlangan maqsadga erishib boʻlish. Har
qanday
tadbirkorlik faoliyati oʻz oldiga qandaydir maqsadni qoʻyadi va u mazkur faoliyat
uchun «mayoq» vazifasini oʻtaydi. Moddiy farovonlikning ma’lum darajasiga etish,
kelgusi faoliyat uchun moddiy-texnikaviy asosni yaratish, biron-bir investitsiya
loyihasini amalga oshirishda ishtirok etish, ba’zi bir ishlab chiqarish jarayonlarini
amalga oshirish va hokazolar shunday maqsadlar qatoriga kirishi mumkin. Shu
oʻrinda ta’kidlash lozimki, ba’zi hollarda bunday maqsad sifatida amaldagi
qonunchilikka, halol biznes yuritishga mos tushmaydigan hatti-harakatlar ham ilgari
surilishi mumkin.
Jumladan, iqtisodiy manbalarda yoritilishicha, xususiy
tadbirkorlik obyektlarining miqdoriy koʻrsatkichlariga ta’sir koʻrsatuvchi
sabablardan biri boʻlib oʻz faoliyatini ixtiyoriy toʻxtatish hisoblanadi. Faoliyatni
bunday tarzda toʻxtatish rejali tugatish deb ataladi, ya’ni yaxshi faoliyat koʻrsatuvchi
korxona soliq imtiyozlari qoʻllaniluvchi davr, aytaylik dastlabki 2 yilda amal qiladi.
Bunday imtiyozlar tugashi bilan tadbirkor
yangi ishini boshlaydi, soʻngra yana
«rejali tugatish» boshlanadi. Shu oʻrinda ta’kidlash joizki, tadbirkorlikdagi bunday
holat odatiy jarayon hisoblanadi.
Diversifikatsiyalashgan kompaniya ishining mazkur yoʻnalishini toʻxtatish
istagi.
Bozor sharoitida barqaror holatga ega boʻlish, bozor kon’yunkturasining
qaltis oqibatlariga dosh berish, keskin raqobatda gʻolib chiqish istagi korxonalarni
diversifikatsiya siyosatini qoʻllashga, ya’ni oʻz faoliyatini kelgusida samara
keltirishi mumkin boʻlgan faoliyat yoʻnalishlarini oʻzlashtirish hisobiga
kengaytirishga undaydi. Natijada koʻplab yirik kompaniyalar bir necha soha va
yoʻnalishlarda faoliyat olib boradilar. Biroq, bu siyosatning oʻziga xos salbiy tomoni
ham mavjud boʻlib, kompaniya moliyaviy resurslarining
turli tarmoqlarga
«parchalanib» ketishi, har bir yoʻnalish ustidan etarli darajada bir xil nazorat
oʻrnatish hamda hukmron mavqeni ushlab turish mumkin emasligi kabi holatlarni
keltirib chiqaradi. Shunga koʻra, kompaniya rahbariyati muntazam ravishda oʻzlari
shugʻullanayotgan faoliyat yoʻnalishlari tarkibiga «tuzatish» kiritib turadilar, ya’ni,
istiqbolsiz faoliyat yoʻnalishlarini toʻxtatib, resurslarni yangi, samarali
yoʻnalishlarga safarbar etadilar.
Buning natijasida, toʻxtatilgan faoliyat
yoʻnalishlaridagi korxonalarni tugatish zaruriyati kelib chiqadi.
Boshqa xoʻjalik jamiyatiga qoʻshilish yoki birlashib ketish. Oʻzbekiston
Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari toʻgʻrisida»gi
Qonunining 10-bandida «korxonalar oʻz huquqlarini va manfaatlarini himoya qilish
maqsadida ixtiyoriy ravishda birlashishlari mumkin» deb belgilab berilgan. Shunday
qilib, kichik va oʻrta korxonalarning faoliyatini tugatish jarayoni – ma’lum darajada
tabiiy jarayon hisoblanadi. Chunki kichik biznes va xususiy tadbirkorlik oʻta
harakatchan, juda tez oʻzgara oladi. Masalan, faoliyati tugab borayotgan ikki kichik
korxona bitta korxonaga hech qanday muammolarsiz qoʻshila oladi.
11
Korxonaning tashkil qilingan muddatining tugashi.
Ba’zi bir korxonalar
(xoʻjalik birlashmalari, uyushmalar) ma’lum muddatga tuzilgan boʻlib, bu muddat
ularning nizomi yoki ta’sis shartnomasida belgilab qoʻyiladi. Odatda bu muddat
korxonani tashkil etilishidan koʻzlangan
maqsadga erishish, ma’lum vazifa va
majburiyatlarning bajarilishidan kelib chiqadi. Belgilangan muddatning tugashi,
korxona oʻz maqsadiga erishgan boʻlishi yoki boʻlmasligidan qat’iy nazar,
korxonaning oʻz faoliyatini toʻxtatishini taqozo etadi. Bunday muddatning
tugashidan keyingi korxonaning faoliyati noqonuniy hisoblanadi va ma’lum
choralar koʻrilishi xavfini tugʻdiradi.
Sud tomonidan korxonaning roʻyxatga olinishini asossiz deb topilishi.
Tadbirkorlik faoliyatini keng miqyosda yuritish uchun korxona tuzish taqozo etilib,
bu jarayon ma’lum tartib-qoidalarga boʻysunadi. Korxona
hujjatlarining tegishli
talablarga javob berishini ta’minlash tadbirkor zimmasida boʻladi. Biroq,
amaliyotda koʻpincha korxonani tashkil etishda qator kamchiliklarga yoʻl qoʻyish
hollari uchrab turadi. Korxonani tashkil etish chogʻida qonun yoki boshqa huquqiy
qoidalarni buzishga yoʻl qoʻyilishi munosabati bilan, agar bu qoidabuzarlik
toʻgʻrilab boʻlmaydigan tavsif kasb etsa, sudning qaroriga koʻra korxona faoliyati
toʻxtatilishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
