İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

4. Áyyemgi Oraylıq Aziya xalıqlarınıń qáliplesiw protsessleri. hám
onda
ǵ
ı ruwxıyat máseleleri 
 
Reje: 
 
1. Áyyemgi Oraylıq Aziya xalıqları ruwxıyatınıń qáliplesiw protsessleri 
2. İslam ruwxıyatı hám shaxs
3. Oraylıq Aziyada
ǵ
ı filosofiya, onda
ǵ
ı ruwxıyat hám tálim
 
Tayanısh túsinikler 
İslam
ǵ
a deyingi ruwxıyat, islam ruwxıyatı, mif, Avesto, O
ǵ
uznama, túrk 
bitikleri, Tańrige iseniw, Mazda, Axriman, Zardushtlik, jaqsılıq, jamanlıq, 
túrkler, Mırza Ulı
ǵ
bek, Mahmud Qash
ǵ
ariy, túrk ideologiyası, Matrudiy, ál-
Ǵ
azzaliy, al-Buxariy, at Termiziy, Farabiy, Ábu Áliy ibn Sino, Yusuf Xas 
Hajib, Qabusnama, İslam, Quranı Kárim, iyman, bes parız, sunniylik, shialıq, 
xorijiyler, xanafiya, molikiya, jafina, xanbaliya, shariat, kápir, munafiq, umma, 
islam filosofiyası, ilahiyat, fundamentalizm, modernizm, traditsionalizm.
 
1. Áyyemgi Oraylıq Aziya xalıqlarınıń qáliplesiw protsessleri 
Milliy ruwxıylı
ǵ
ımızdıń tariyxıy protsesi júdá uzaq hám qıyın másele. Onı 
tereń hám xár tárepleme izertlew keleshektiń sawaplı wazıypası.
İnsaniyattıń tariyxıy jetiskenligin házirgi Evropa ilimpazları 4 dáwirge 
bóledi: 
1.
Al
ǵ
ashqı jámiyet. 2. Áyyemgi dúnya. 3. Orta ásirler. 4. Jańa dáwir. 
Al, arxeologlar hám paleontologlar bolsa bul máselege biraz ózgeshe 
qarap, tas ásiri, bronza ásiri, temir ásiri dep dúnyanı úsh basqıshqa bólip 
úyretedi. 
Milliy ruwxıyatımızdıń tariyxıy jetilisiwi úlkemiz xalıqlarınıń mádeniy 
rawajlanıw protsesi menen baylanıslı. Usı sebepten milliy ruwxıylı
ǵ
ımızdıń 

---

66 
neshe mıń jıllıq jetiskenligin úsh tiykar
ǵ
ı dáwirge ajıratıw talapqa muwapıq 
keledi: 
1.
İslam
ǵ
a deyingi milliy ruwxıyatımızdıń qáliplesiwi 
2.
İslam aymaqlıq mádeniyatı sheńberinde milliy ruwxıyatımız
jetiskenligi
3.
Jańa dáwirde dúnya mádeniyatı hám milliy ruwxıyatımız. 
Bul dáwirler óz ishine al
ǵ
an múddetlerine kóre óz-ara teń emes. 
Birinshi dáwir neshe mıń jıldı qurasa, ekinshi dáwir 8-9 ásirdi óz ishine aladı, 
úshinshi dáwir bolsa úlkemiz – Túrkistan ushın 5 ásir shaması dawam etip, 
aqır
ǵ
ı 200 jılı kóbirek apatlar
ǵ
a tolı boldı.
Al
ǵ
ashqı jámiyet insan turmısınıń ekonomika, siyasat, mánawiyat sıyaqlı 
túrli tarawların bir-birinen ajıralma
ǵ
an halda túsingen, turmıslıq tálim, huqıq 
hám ádep, din bir-birinen ayrıqsha 
ǵ
árezsiz bol
ǵ
an emes. Usınday shárayatta 
siyasiy húkimranlıq, ekonomikalıq menshikke iyelik, ruwxıy kúsh bir-biri 
menen aralasıp bir tarawda qúdiretli bol
ǵ
an insan, basqa tarawlardı da 
túsiniwge umtıl
ǵ
an.
Mif - dáslepki insan sanasında Bolmıs haqıyqatınıń qıyalıy tımsalları 
kórinisi. Házirgi zaman adamı mifti ápsana sıpatında túsinedi, biraq áyyemgi 
dúnya adamları miftiń Bolmıs haqıyqatın kórinisi ekenine gúman etpegen. 
Máselen. áyyemgi grekler Zevs, Apollon, Afrodita sıyaqlı túrli qudaylardı 
Olimp tawında máńgi jasaydı dep túsingen hám olar
ǵ
a arnap ibadatxanalar 
qurıp, qurbanlıqlar shal
ǵ
an.
Milliy mámleketlerdiń qáliplese baslawı millettiń qáliplesiwi menen 
baylanıslı qubılıs. «Avesto» mádeniyatınıń qáliplesiwi b.e.sh.VII-VI ásirlerde
juwmaqlan
ǵ
an hám bálki sol dáwirlerde jazba tekstke kóshken bolıwı itimal. 
Hár halda İskender Zulqarnayın úlkemizge kelgende «Avesto» nıń tolıq jazba 
teksti bar bol
ǵ
anlı
ǵ
ı tuwralı áyyemgi kitaplarda aytıladı. Biziń territoriyada 
dáslepki mámlekettiń júzege keliwi de usı dáwirlerde baslan
ǵ
an bolıp,

---

67 
«Avesto» tekstlerinde dáslepki mámleketke baylanıslı atamalar hám 
túsiniklerdiń ushırasıwı tiykarsız emes. «Avesto» kitabında Ullı Táńri Axura
Mazda jaratqan úlkeler Ariana Vaeja (Xorezm), Gava (Su
ǵ
diyana), Mouru, 
Baxdi (Boxtar yamasa grekshe Baktriya), Nisaya (Nisa – Parfiya paytaxtı), 
Haroyva (Xirat) hám basqalardıń sanap ótiledi. Bul jerlerde qáliplesken
mádeniy – ruwxıy ortalıq áste-aqırın óz shegaralarınan keńeyip barıp, pútkil 
İran hám Azerbayjan
ǵ
a tarqaladı. İran ayma
ǵ
ında zardushtiylik isenimine 
tayan
ǵ
an ullı imperiyalar payda boldı hám olar arqalı bul táliymat
Mesopotamiya, Arabstan yarım atawı, Kishi Aziya (házirgi Túrkiya burın
ǵ
ı 
Vizantiya) hátte áyyemgi Grek hám Rim (házirgi İtaliya) shegaralarına jetip 
barıp, óz tásirin kórsetti. Biraq Zardusht ideyaları áyyemgi Gretsiyada ilim-
pánniń rawajlanıwına xızmet ete basla
ǵ
an bir dáwirde biziń territoriya
xalıqlarınıń basına kóp apatlar jawıldı. Dáslep, İranda saltanat ornatqan 
Axamaniyler, Turan eline izbe-iz basqınshılıq shólkemlestirdi. Soń 
Gretsiyada
ǵ
ı İskender Zulqarnayın láshker tartıp keldi. Ekinshi tárepten Qıtay 
qa
ǵ
anlı
ǵ
ı da jansız jiberip, xalıqlar arasında qarsılıq shı
ǵ
ardı, geyde ózi 
bastırıp kirip Shı
ǵ
ıs Túrkistan hám Fer
ǵ
ananı basıp alıw
ǵ
a urındı. Juwan-
juwanlar da arqadan hújim shólkemlestirip turar edi.
Lekin xunlar áyyemgi túrklerdiń babalarıda jawınger bol
ǵ
an, BalÁmir 
(374-400), Yulduz (400-410), Attila (434-453) sıyaqlı belgili láshkerbasılar 
pútkil Rim imperiyasın lárzege saldı. Qushanlar imperiyası biziń eramızdıń 
baslarında házirgi Arqa Hindistan İndiya hám Turan úlkelerin bir aymaqqa 
birlestiriwge eristi. Millettiń óz-ózin ańlap jetiwi usılayınsha bara berdi. V-VI 
ásirlerden baslap, gúllep jasna
ǵ
an waqıtlarda Qara teńiz boyları hám Dunay 
ja
ǵ
alarınan Sibir hám Mongoliya jerlerine deyin, Volga boyları hám Ural tawı
eteklerinen házirgi Arqa Aw
ǵ
anstan
ǵ
a deyin húkimin júrgizgen Ullı túrk
qa
ǵ
anlı
ǵ
ı (yaki Kók túrk qa
ǵ
anlı
ǵ
ı – «kók» bul jerde «muqaddes» degen
máni») qáliplesti. Bul ullı imperiya VII ásir baslarına deyin jasadı. Bul dáwirde 

---

68 
ulıwma túrk ádebiy tili qáliplesti, áskeriy demokratiya nızamları áste-aqırın 
turaqlı mámleketshilik qa
ǵ
ıydalarına aylanıp bardı, túrkiy jazıw islep shı
ǵ
ılıp, 
bay ádebiy estelikler dúnya
ǵ
a keldi. Olardıń júdá kópshiligi bizge deyin jetip 
kelmegen bolıwı múmkin, biraq jetip kelgenleriniń ózin al
ǵ
anda da úlken
ruwxıy baylıq jaratıl
ǵ
anlı
ǵ
ına guwalıq beredi. 
«O
ǵ
uznama», «Qultegin», «Tonıkók», «Bilke qa
ǵ
an bitikleri» sıyaqlı
úlken tariyxıy - kórkem shı
ǵ
armalar usı dáwir ata-babalarımızdıń oylaw tárizi, 
arzıw-ármanları, ruwxıy kamalat dárejesin sáwlelendiredi. Bul tas bitiklerdegi 
eń áhmiyetli tema Watan hám millet, 
ǵ
árezsiz mámleketshilik ideyaları. Olar 
bitik avtorları Ywllı
ǵ
tigin, Tunikók hám basqalar qálbinde joqarı sezimlerdi 
tuwdır
ǵ
an hám bul tuy
ǵ
ı olardı oqı
ǵ
an búgingi kitapxannıń qálbinde de bunnan 
12 ásir burın qanday bolsa, tap sonday tásir kórsete aladı. Budunnıń (ya
ǵ
nıy, sol 
dáwir tilinde-xalıqtıń) pútinligi, el basshısınıń aqıllılı
ǵ
ı hám isbilermenligi, 
bahadırlardıń shaqqanlı
ǵ
ı hám mártligi, 
ǵ
ayratı búgingi kúnimiz ushın da ibrat 
hám úlgi bolarlıq. 
Bul bitikler mazmunınan túrkiy eli islamnan aldınıraq bir xalıq sıpatında
ózligin tanıp al
ǵ
anın ayqın sezemiz hám islam dáwirindegi túrkiy 
dinastiyalardıń joqarılawınıń ruwxıy ólshemleri hám negizleri ekenligine ámiyn 
bolasız. Bul waqıtta túrkiy xalıqlar jal
ǵ
ız Táńrige isengen. 716-720 jıllar 
arasında jazıl
ǵ
an «Kishi Qultegin bitigi» bılay baslanadı: 
Táńri toq Táńri inayatı menen 
Túrk Bilke qa
ǵ
an bul jerge keldim. 
Sózimdi túwel esitkil. 
A
ǵ
a – inilerim, U
ǵ
lanım, 
Birlesken ulusım, budunim, 
Ońda
ǵ
ı hákim, úlken begler, 
Swldagi buyrıq tarqatıwshı begler, 

---

69 
Wtuz, 
Twquz w
ǵ
uz bekleri, buduni 
Bu sózimni jaqsılap esit, 
Qattı tıńla. 
Bul qatarlardı 716 jılı taxtqa otır
ǵ
an Bilke qa
ǵ
an atınan onıń jiyeni, ullı 
sárkarda Kulteginniń aqlı
ǵ
ı ullı shayır Ywllu
ǵ
tigin (tigin – túrkshe «shahzoda» 
mánisin bildiredi) jazbaqta. Bul Watan hám millet pidayısı óz babaları hám 
dayısınıń gúreslerine ba
ǵ
ıshlap jaz
ǵ
an úlken dástanlarda millet hám xalıq basın
qawıstırıw ushın óz ómirin tikken bahadır hám isbilermen el ullıların bayraq 
etti, ulıstıń bas mápi, milliy mámlekettiń jetekshi ideyası ne ekenligin kórsetip
bergen: 
«Túrk budunı» - Ullı túrk qa
ǵ
anlı
ǵ
ı (Kók túrk qa
ǵ
anlı
ǵ
ı) dáwirinde
ulıwma túrkiy ádebiy til, 
ǵ
árezsiz mámleket ideyaları tiykarında jetik
qáliplesken hám «Qultegin bitigi», «Bilke qa
ǵ
an bitigi», «Tonıkók bitigi» 
sıyaqlı túrkiy tas bitiklerde túrkiy xalıq hám millet túsinigi óz kórinisin tapqan. 
Sárkarda Kultegin túrli túrkiy qáwimlerdi bir xalıq sıpatında birlestiriw
ushın pútin ómirin pida etti, Túrk qa
ǵ
anlı
ǵ
ınıń aqır
ǵ
ı húkimdarı a
ǵ
ası Bilke
qa
ǵ
an, saltanattı babaları basqar
ǵ
an belgili eller aymaqlarında saqlap qalıw 
ushın tınbay túrli buz
ǵ
ınshılıq printsiplerine qarsı ayawsız urıslar alıp bardı. 
Ywllı
ǵ
tigin ullı babaları úlgisinde eldi watan
ǵ
a muhabbat, milletparwarlıq 
ruwxında tárbiya qılıw
ǵ
a umtıldı. El tınısh, xalıq párawan bolıwı ushın
mámleketti basqarıwshılardan, beklerden hám ápiwayı xalıqtan qanday ruwxıy 
pazıyletler talap etiliwin ullı qa
ǵ
anlar dáwirinen úlgi keltirip kórsetip berdi. 
Onda, húkimdardıń tiykar
ǵ
ı pazıyleti bilimli, parasatlı, sonıń menen birge
kúshli hám márt bolsa, láshkerbasılar, ámeldarlar da sonday bolsa, bekler, 
ápiwayı puqaralar millet hám Watan
ǵ
a sadıq, tuwrı sóz, gápi menen ámeli bir 
jerden shı
ǵ
atu
ǵ
ın bolsa, mámleket joqarılaydı. El paraxatshılıqta jasaydı. Eger 

---

70 
húkimdarlar eldi oylamasa, xalıq tuwrı joldan taysa, jurt qarap bolıp, millet 
ózgeler tásirine giriptar boladı dedi. Bul ázeliy hám ruwxıy qádiriyatlar búgingi 
kúnimizde de óz áhmiyetin saqlap, Ózbekistan Prezidentiniń shı
ǵ
armalarında
bayanatlarda óz kórinisin tawıp kelmekte. Bunnan 1300 jıl ilgeri Ywllı
ǵ
tigin, 
Tonıkók sıyaqlı millet ushın qay
ǵ
ır
ǵ
an shayırları bol
ǵ
an el ózligin hesh qashan 
jo
ǵ
altpadı, mıń bir bálelerden aman shı
ǵ
ıp jáne joqarılay berdi. Bunıń sebebi 
túrkler jawınger hám mánawiyatlı xalıq bol
ǵ
an. 
Tariyxtıń kórsetiwinshe, Túrkistan óz tariyxında dúnyanıń tórtten bir 
bólegine húkimranlıq etken. Qıtay, Hindistan, Aw
ǵ
anstan, Xorasan, İran, 
Ázerbayjan, Kavkaz, Anatoliya, Túrkiya, Rim, İrak, Siriya, Mısır, Arqa Afrika, 
Shı
ǵ
ıs hám Orta Evropa. Balqan elleri bastan-ayaq túrklerge ba
ǵ
ındırıl
ǵ
an hám 
hákimlik maydanına aylandırıl
ǵ
an. Túrkler ol úlkelerde bir qansha mámleketler 
dúzgen.
İslam hám xristian dinlerinde: «Túrkler Allanıń áskeri» delingen. İmam 
A
ǵ
zam Ábiw Xanifa házireti haj waqtında «Áy Alla, Men seniń ushın 
Muhammed sháriyatına boysındım. Eger tutqan jolım tuwrı bolsa, xızmetim haq 
bolsa, ma
ǵ
an járdem qıl» dep tabınıptı. Sonda 
ǵ
ayıptan kelgen dawıs o
ǵ
an: 
«Sen tuwrı sóylediń. Álbette, qılısh hámme waqıt túrklerdiń qolında eken, 
mazhabıńa zawal joq» dep juwap bergen. 
Házireti Muhammed pay
ǵ
ambarımız túrkler haqqında bılay degen: 
«Túrkler Sizge tiymegenshe, siz hám olar
ǵ
a tiymeń» Bul hádis Abu Daud 
Sujistoniydiń 
«Suxon» 
hádislerinde 
qollanılıp 
hám 
kóplep 
tariyxıy 
shı
ǵ
armalarda kórsetilgen. 
Onnan keyin musılman túrkleri kápir (kafir) dep sanal
ǵ
an túrklerge qarsı 
gúresken. Bul haqqında Maxmud Qash
ǵ
ariy zamanınan qal
ǵ
an mınanday gápler 
bar «Rasulullah Miraj
ǵ
a shıqqanda pay
ǵ
ambarlar arasında bir kisini tanımaptı. 
Jábireyil perishteden onıń kimligin soraptı. Ol onıń, ya
ǵ
nıy Muhammedtiń 

---

71 
pay
ǵ
ambar bol
ǵ
anınan keyin 333-jıldan soń Túrkistandı dinimizge baslawshı 
Sobun Bograxannıń ruwxı ekenligin bildiredi. Pay
ǵ
ambar jerge kelip o
ǵ
an duwa 
qıladı». Haqıyqatında tariyxta Bograxan húkimdar bol
ǵ
anda islam dini 
Túrkistanda keńnen en jay
ǵ
an. Ol toqsan altı jasına shekem, ya
ǵ
nıy ólgenshe 
qılısh penen Ámiwdár`ya boylarına deyin, Qubladan Hindistan
ǵ
a sheken, 
arqadan Qaraqurım
ǵ
a deyingi territoriyalarda
ǵ
ı túrk kápirlerin islam dinine 
ba
ǵ
ındır
ǵ
an.
Mahmud Qash
ǵ
ariy túrklerdiń islamiyatqa qattı baylan
ǵ
anlı
ǵ
ına júdá 
isengen islamiyat dáreklerinde «Meniń túrk ismli Shı
ǵ
ısta jaylasqan bir áskerim 
bar. Eger bir qáwimge 
ǵ
ázeplensem, túrklerdi solardıń ústine jiberemen» 
degenin keltiredi. 
Túrkistan úlkesi haqqında Faxratdin Mubarak Shax (XII ásir) «Shınnan 
(Qıtaydan) Rum úlkesine deyin, Arqanıń muzlı ja
ǵ
alarına deyin sozıl
ǵ
an barlıq 
úlkeler Túrkistandur. Jer júzinde Túrkistannan ullı mámleket joq» dep keltirse, 
XIII ásirdegi belgili geograf Yaqut «Jer júziniń tórtten bir bólegi bul Túrkistan 
úlkesi» degen sol Múbárek shax «arabshadan keyin túrksheden gózzalıraq hám 
saldamlıraq til joq. Qádim zamanlardan beri ámir hám áskerbasılardıń kópshiligi 
túrkdur. Dáwlet, hamal, altın hám gúmis, hám pútkil xalıq olardıń 
xızmetindedur. Xalıqlar túrklerdiń dáwleti sayasında izzet-ikram qılın
ǵ
anı ushın 
búgin burın
ǵ
ıdan da kóbirek túrkshege qızıqsınbaqtadur» dep keltirgen. 
Túrkler óziniń shárayatına baylanıslı hindstanlıqlar
ǵ
a usap urıstı gúná dep 
túsinbegen, bálki ádet, hátteki, sawap dep esapla
ǵ
an. Dástanlarda 
kórsetilgenindey, O
ǵ
uz xan mámleketti balalarına tapsır
ǵ
anda «Áy ullarım
! 
Men qartayıp qaldım. Kóp urıs qıldım. Kók Táńirge bol
ǵ
an parızımdı atqardım» 
degen eken. 
Túrklerdiń bunday qúdiretliligine tiykar bol
ǵ
an sebep onıń dini hám 
mánawiyatı edi. 

---

72 
Túrkistan X ásirde tolıq islamiyatqa kirdi. Sonı aytıw kerek, Túrkler 
islam
ǵ
a basqa milletler sıyaqlı zorlıq penen emes, tiykarınan ózleriniń qálewi 
menen ótti. Bunıń sebebi eski túrk dini táńirshiliktiń, tiykar
ǵ
ı aqıydaları islam
ǵ
a 
júdá jaqın ekenligi. Siriyalı Mixayldıń pikiri boyınsha «Túrk milletiniń ázelden 
bir Táńirge isengenligi islamdı qabıl etiwge sebep boldı». 
İran tariyxshısı Juvayniy «Shamanlardıń sózi hám duwası menen 
shaxzadalar qattı esaplasadı, olardıń pikirlerin esitpesten bir iske kirispeydi. 
Shamanlar kesellerdi de dawalaydı» dep kórsetedi. Túrkler shamanlardıń Táńiri 
menen múnásibette bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ına isengen. 
Túrklerdiń Qıtay
ǵ
a ba
ǵ
ın
ǵ
an dáwirinde Qıtay dáreklerinen tabıl
ǵ
an İshpara 
xannıń tómendegi sózleri ibratlı. «Ulımdı sarayıńız
ǵ
a jiberip atırman. Ol Sizge 
hár jılı shı
ǵ
ısı hasıl atlardı aparajaq. Men erte-kesh hámirińizge tayarman.
Biraq kiyimlerimizdiń aldın ashıw
ǵ
a burın
ǵ
ı kiyimlerimizdi sheshiwge, 
tilimizdi ózgertiwge hám siziń zańlarıńızdı qabıl etiwge kelsek, biziń úrp-
ádetimiz júdá erteden bol
ǵ
anı sebepli o
ǵ
an batılım barmaydı. Biziń 
milletimizdiń qálbi birdur» degen eken. 
Sonday-aq biziń xalqımızdıń ataqlı dástanı «Alpamıs» ta Baysarı baydıń
qalmaqlar
ǵ
a kóship kelgennen keyin Tayshaxan
ǵ
a barıp: 
Zakat deseń bereyin, 
Sal
ǵ
ırt deseń bereyin, 
Dinimdi buzba xan a
ǵ
a, 
Jurtıńda dáwran súreyin, degen talabına júdá uqsas. 
Túrk xanları Qutlu
ǵ
, onıń inisi Qapaxan hám balası Bilke qıtaylar
ǵ
a qarsı 
on eki márte urıs ashıp, óziniń Watanın, ózligin saqla
ǵ
an. Bunıń sebebi 
túrklerdiń joqarı mánawiyatlı
ǵ
ı edi. 

---

73 
Orta Aziyada
ǵ
ı túrklerdiń jetisken qúdireti: túrk – xunlar dúnyada birinshi 
bolıp er-turman sıyaqlı ánjamlar shı
ǵ
ar
ǵ
an. Sonıń menen birge atlı ásker ushın 
mólsherlengen shalbar, belbew oylap tapqan. 
Ayaq – kiyimniń payda bolıwı da túrklerge baylanıslı. Sonıń menen birge 
olar uzın qılısh paydalan
ǵ
an. At hám qural túrklerdiń kúshin, quwatın arttırıp 
dúnyanı iyelewge tiykar sal
ǵ
an. Bul dáwirde qıtaylar attı tek arba
ǵ
a
ǵ
ana 
qosa aladı eken. Túrklerdiń atlı áskerleriniń tezlik penen hújimge kóshkeninde 
olardıń qarsılasları sharasız qalatu
ǵ
ın bol
ǵ
an. 
Túrkler tosattan qılın
ǵ
an hújimleri hám onıń ózine tán usılları arqalı hár 
qanday quwatlı dushpanlardı da qıyratqan. Orta ásirler dereklerinde túrkler
«Dawılday birden payda bolıp, qus sıyaqlı birden kózden
ǵ
ayıp boladı» dep 
túsindirilgen. Sonıń ushın da karaqalpaqlar «at degenshe qanat deseńshi» 
degen. 
Nátiyjede bul tásirden qıtaylar ózleriniń keń kiyimlerinen hám kelte
qılıshlarınan waz keship, túrklerdiń atqa miniwin kórip, uzın qılıshlardan 
paydalan
ǵ
an, er-turman hám de jawıngerlik kiyimler jasawdı úyrengen. 
Evropalılar bolsa atqa miniwdi tek xunlardıń qol astında jasaw
sharapatında úyrengen. Ulıwma xunlardıń batısta
ǵ
ı jeńisleriniń tiykar
ǵ
ı 
sebepleriniń biri usı atlı áskerler edi. 
Ol dáwirde eski grek hám de islam dúnyasında murın tazalaw oramalı 
bolma
ǵ
anda M.Qash
ǵ
ariydiń aytıwınsha, túrkler «murın tazlaw ushın kisege
jipek gezleme párshelerin salıp júrer edi» dep bildiredi. 
Bular túrk babalarımızdıń dúnya tariyxında iz qaldır
ǵ
an áskeriy qúdireti, 
insanıylıq kelbeti, mánawiy baylı
ǵ
ınıń joqarı bol
ǵ
anlı
ǵ
ın kórsetip, biziń milliy 
ideyamız
ǵ
a azıq boladı hám jaslardı jawıngerlikke, watanpárwarlıqqa hám
kámillikke úyretiwde tiykar
ǵ
ı dereklerdiń biri bolıp esaplanadı.