Название курса* Миллий ояныў дәўири қарақалпақ әдебияты

- -

1.Kúnxoja shıǵarmalarında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıwı

Kúnxoja shıǵarmalarında tiykarınan eldi saǵınıw motivi, ayralıq, xoshlasıw, muń-sher, qaharmanlıq motivler ushırasadı. Mısalı onıń ”Jaylawım” qosıǵında:

Kól saǵa, Ayırsha, terbenbes teńiz,

Ásirese Ayırshada óskenbiz,

Birikkende kókeylerin keskenbiz,

Árman bilen ayra túsken jaylawım.

Jaylawım jay edi málim hámmege,

Quda vbaxıt bermedime bizlerge

Hásiretiniń daǵı endi júzlerge,

Ármán bilen qalarmısań jaylawım.

Shayırdıń bul qosıǵında óz elinen ayra túsip, elin taslap ketiwi arqalı ayralıq motivi bar. Bunday motivler qaraqalpaq xalıq tolǵawlarında da ushırasadı.

Jurtım sennen ayrıldım,

Nasharım, sen mennen ayrıldıń,

Edil eldiń súyegi,

Erlikte keńes qılmadıń.

Kúnxoja shıǵarmalarında elinen ayrılıp, elin, úyiniń ishin saǵınıw motivlerin tómendegi qatarlar arqalı bilsek boladı. Onıń ”Oyda” degen qosıǵında:

Men ketkeli boldı, jeti jıl, jeti ay,

Azap-aqıret penen mir ótti-ay,

Elimdi saǵındım, dármanım ketti-ay,

Hár túrli qıyal bar, oylasam oyda.

Ilajim joq, qaldım bayǵa tańılıp,

Tápsimnen neǵip-aw, qaldım jańılıp,

Izde qalǵan ata-anamdı saǵınıp,

Eljirep kewilim turmaydı oyda.

Bul qosıq arqalı shayırdıń basqa jurtlarǵa barıp, miynet islegenligin bilsek boladı hám onıń shańaraǵı tuwısqanları bar bolǵanlıǵı, shayırdıń turmıslıq talaplarǵa kóre shet ellerde kúnlikshilik etkenligi málim boladı. Al, xalıq qosıqlarında:

Bir sıyırǵa júrip edim jeti ayǵa,

Er jigitke talap qılmay mal qayda,

Barsań sálem deygór Amanbaylarǵa,

Saw bolsam bararman aman ellerge.

Bizler hám shıǵıp-ek elden adasıp,

Iynimizge kúnlik shapan jamlıp,

Doslarım pás tústi dushpan qarasıp,

Gulfat penen óter boldı ómirim.

2. Ájiniyaz shıǵarmalarında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıwı

Ájiniyaz shayır lirikasında xalıq dóretiwshiliginde keń tarqalǵan xoshlasıw motivlerin kóriwimizge boladı. Eoikalıq shıǵarmalarda batırlar uzaq saparǵa shıǵar aldında ata-anası, eli menen jıllı xohlasadı, Bunday orınlarda jıraw úlken hám uzaq epikalıq bayanlawdan góre kishigirim lirikalıq sheginisler jasaydı. Mısalı, “Alpamıs” dástanındaǵı bas qaharman Alpamıs óziniń qalıńlıǵı Barshındıalıw ushın jat jurt bolǵan Qalmaq eline birinshi batırlıq atlanısqa shıǵadı. Keter aldında ol ata-anası menen jıllı xoshlasadı. Ásirese qáwipli saparǵa ketip baratırǵan Alpamısqa aq pátiyasın berip atırǵan atasınıń xoshlasıw sózleri lirikalıq sezimlerge tolı:

Jerdi, kókti xalıq áylegen ilayım,

Qartayǵanda neden boldı gúnayim,

Bar ketken jalǵızdı saǵan tapsırdım,

Tarıqqanda qollaygór qádir qudayım.

Usınday xoshlasıw motivleri Ájiniyazdıń “Bozataw”, “Xosh imdi”, “Ǵam yeme”, “Qal imdi”, “Ájiniyazdıń Gúlzada menen xoshlasıwı”, “Sálem degeyseń” t.b shıǵarmalarında lirikalıq usıl menen berilgenin kóriw múmkin. Olarda lirikalıq qaharman óziniń ata-anası,watanı hám basqa jaqınları menen jıllı xoshlasadı. Mısalı, Ájiniyazdıń “Naǵmetullanıń atası Ájiniyazǵa aytqanı” degen xoshlasıw qosıǵında balası saparǵa shıǵıp baratırǵan atasına jıllı sózler aytadı, olar adamda júrek sezimlerin oyatadı:

Men ushın ǵam yeme, kaabam aman bol,

Hárgiz ǵam yemegil, sen shadıman bol,

Hár yerde yúrseń de ata, aman bol,

Ketseń yolıń bolsın, ata xosh imdi.

Ájiniyaz shıǵarmalarında naqıl-maqallardıń qollanılıwı menen birge Ájiniyazdıń danalıq sózleriniń xalıq arasında taralıp, olardıń kúndelikli turmısta keń qollanılıp júrgenin kóremiz. Mısalı onıń “Qısh aqrabı” qosıǵında:

Qısh aqrabı yaqshi ǵayri elattan,

Ǵayrı elat jaqsı jaman zúriyattan,

Jorǵasız, júrissiz bir shaban attan,

Qos arbaǵa belli aǵız shaqshıraq.
Ata dańqın ul shıǵarar,

Jaqsı at ayaǵınan ayrılar,

Er jigit dushpanınan mayrılar,

Bedew menen er jigit,

Jedelligin kórseter,

Gúres tutsa er jigit,

Júrekliligin kórseter.

Bul berilgen Ájiniyaz shıǵarmaları menen naqıl-maqalllardıń únlesligi jámiyette márt jigitlerdiń ornın belgilep beriwde bir-biri menen tıǵız baylanısta ekenligin kórsetedi. Ájiniyazdıń tómendegi qatarları xalıq arasında aforizmge aylanǵan:

Bul dúnyanıń kórki adam balası,

Adamnıń da kókke jeter nalası.

Ájiniyazdıń márt hám námárt jigitlerdiń jámiyettegi ornın, el ushın xızmet islew kerekligin tómendegi qatarlarda kóriwimizge boladı:

Márt bilán námártni ayırar sawash,

Sawash maydanında kerek qarındash.

(Bolmasa)

Qaraqalpaq naqıl-maqallarında:

Námárt-as ústinde,

Márt-is ústinde.

Er jigit óz elinde qádirli.

Joqarıda berilgen naqıl-maqallar menen Ájiniyaz shıǵarmalarınıń únlesligi, olardıń er jigitlerdiń el xızmetine tayın turıwı kerekligin uqtıradı.

3.Berdaq poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıwı

Berdaq shayır tek ǵana shayır bolıw menen birge sheklenip qalmastan, qosıqshıq hám baqsı bolǵan. Ol eń dáslep qosıq aytıw hám baqsıshılıq qılıw ónerin iyelep, keyin shayırshılıqqa kóshken. Ol baqsı sıpatında dástanlardı atqarǵan, xalıqtıń awızeki ádebiyatın jıynaw menen de shuǵıllanǵan. Berdaq óziniń shıǵarmalarında bul tuwralı mınanday maǵlıwmatlar beredi:

Qolıma duwtar alǵanda,

Aqdárya betke barǵanda,

Bir qıssanı oqıǵanda,

Bir waqıya bolǵan eken.

Oqıp shıqtım qayta-qayta,

Júrdim onı ayta-ayta,

Kóp jıllar oqıp júrgen soń,

Jaqsı, jamandı bilgen soń,

Jasım eliwge kelgen soń,

Bul qıssaǵa kewil bóldim.

(Aqmaq patsha)

Demek, bul qatarlardan Berdaqtıń xalıq awızeki ónerine, xalıq ǵáziynesine bolǵan awızeki ádebiyatqa qızıqqanın óz sózi menen dálillep ótkenin kóremiz.

Berdaq shayır shıǵarmalarında folklorlıq baylıǵımız bolǵan dástanlarda qollanılǵan táriyp beriw motivlerin kóremiz. Máselen, “Qırz qız” dástanındaǵı Gúlayim menen “Aqmaq patsha” dástanındaǵı Gúlimniń kelbeti uqsas keledi:

Tereńnen shıqqan qundızday,

Erte turıp kesh batqan,

Ómiri zaya juldızday,

Kórgenniń ishin jandırıp...

(Qırz qız)

Ómiri zaya juldızday,

Tereńnen shıqqan qundızday,

Palları tamǵan saǵızday,

Kórgen miyri qanǵan eken.

(Aqmaq patsha)

4. Ótesh poeziyasında folklorlıq dástúrlerdiń qollanılıwı

Folklordıń kólemli janrlarınan biri bul salt-dástúr jırları bolıp tabıladı. Bul janrdıń belgili bólegin joqlaw, bet ashar tarawları quraydı. Joqlawdıń shıǵıw tariyxınıń eń áyyemgi zamanlardan baslanatuǵınlıǵı ilimiy ádebiyatta dálillengen. Óteshtıń qosıqlarında joqlaw motivindegi “Ótti dúnyadan” qosıǵı usınday motivde jazılǵan.

Sózin aytıp qoymay úrkpey zalımnan,

Molla, suwpı, iyshan, ahun, alımnan,

Juma kúni jayǵastırdım qolımnan,

Jayıń jánnet bolǵay, ótti dúnyadan.

Qosıq aytıp, duwtar shertip sazlatıp,

Dushpan ishin ǵij-ǵij qılıp qaynatıp,

Sózge kelse almas qılısh oynatıp,

Berdaq atlı shayır ótti dúnyadan.

Folklorlıq motivlerden paydalanıw úlken sheberlikti payda etedi. Ásirese xalıq dástanlarındaǵı qaharmanlar halatınan paydalanıw úlken sheberlikti talap etedi. Dástanlardaǵı tradiciyalıq eki qatar qaytalaw usılı jiyi qollanıladı. Máselen, Alpamıs dástanındaǵı mına qatarlardı alıp qarayıq.

Lashın edim, qanatımnan qayrıldım,

Júyrik edim doynaǵımnan mayrıldım,
Ón tórtimde meniń baxtım ashılǵay,

Duz nesiybem Baysın elge shashılǵay.

Mine usınday folklordaǵı eki qatardan ibarat tradiciyalıq qaytalaw usılınan Ótesh te paydalanǵan.

Qarshıǵaday qanatınan qayrılıp,

Júyriklerdey doynaǵınan mayrılıp,

Noǵay bolıp el-jurtınan ayrılıp,

Birazi ármanda ótti dúnyadan...

dep ulıwma xalıq ótmishtegi táǵdiri, keleshek arzıw-ármanı jırlanǵan, yaǵnıy folklordaǵı bul eki qatarlı tradiciyalıq qaytalawlarda qozǵalǵan jekke máselege aylanǵan. Mine, bul eki qatarlı qaytalawdan Óteshtiń tvorchestvolıq jol menen kútá sheber paydalanǵanlıǵınan derek beredi. Ótesh folklorlıq usıllardan eki túrli maqsette paydalanǵan. Birinshiden, tvorchestvolıq jol menen paydalansa, ayrım waqıtları sol folklordaǵı kúyinde-aq mánisin ózgertpesten qollanǵan. Biraq folklorlıq túr hám usıllardı shayır qanday jol menen paydalansa da olardıń hár birin shıǵarmalarınıń eń zárúrli jerinde belgili bir máseleniń ushlıǵın ashıp, túynin sheshiw ushın sheber paydalana bilgen.