O‘zbekiston respublikasi joqarg’i ha’m orta arnawli ta’lim ministrligi a’jiniyaz atindag’i no’ki s ma’mleketlik pedagogikaliq instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI JOQARG’I HA’M ORTA ARNAWLI TA’LIM MINISTRLIGI

A’JINIYAZ ATINDAG’I NO’KI S MA’MLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI

Baslang’ish ta’lim fakulteti

Baslang’ish ta’lim bag’dari

2-k topar studenti Jandullaeva Raya

Tema:Kaykawistin’ “Qobusnoma” shig’armasinda ta’lim – ta’rbiyanin’ a’hmiyeti.

TA’RBIYA ISLERI METODIKASI pa’ninen

Qabillag’an : Mirzabekova G’umsha

No’kis 2022
Tema: Kaykawistin’ “Qobusnoma” shig’armasinda ta’lim – ta’rbiyanin’ a’hmiyeti
Joba:
Tiykarg’i bo’lim
Kirisiw
I – Bap
1.1 Kaykawistin’ “Qabusnama” shig’armasi qashan payda bolg’anlig’i.
1.2 Ma’rtler iyelewi kerekl bolg’an o’nerler
II-bap
2.1 “Qabusnama”dag’i u’git – na’siyatlar, ta’lim- ta’rbiyaliq ko’z – qaraslar
2.2Qabusnamadag’i minez – xuliq qag’iydalari
Juwmaq
Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw

Jurt ta’g’diri, gu’lleniwi jaslar ta’lim – ta’rbiyasina bekkem baylanisli. Olardin’ ha’r ta’repleme ba’rkamal bolip jetiliwi ma’mleket kelesheginin’ turaqlilig’in ta’miyinleytug’in tiykarg’i sebep bolip tabiladi. Tu’rli ma’deniyatlar ha’m ideyalogiyalar gu’resi ketip atirg’an bu’gingi ku’nde g’arezsiz turmisqa qa’dem qoyip atirg’an , endi g’ana aqti qaradan ajirata baslag’an perzentlerimiz toliq an’lap aliwina , o’z tuwri jollarina tu’sip aliwlarinda, tiykarinnan u’lken jastag’I jasi ulli insanlardin’ turmisliq ta’jriybesi ju’da qol keledi.
Ruwxiy ta’rbiyanin’ ulken bo’legi , ruwxiy qa’diryatlar , atap aytqanda, babalarimiz u’git – na’siyatlarinan alinadi. Bul u’git ha’m na’siyatlar bolsa olardan bizge qaldirilg’an kitaplardag’I jaziwlarda o’z sa’wleleniwin tapqan. Haqiyqiy oqimisli kitapxan bolsa , ma’nisi boyinsha aziq bolip mazmunan onin’ ruwxiylig’in ko’teriwge ilayiq kitapti basqalarinnan an’sat g’ana ajirata aladi. A’ne sol mazmundag’I kitaplardi oqiw bolsa tap ulli ilimpazlar sa’wbetinen payda ko’riwshi boliwi menen ten’ bolip tabiladi. Atap aytqanda , sonday mazmundag’I kitaplar taypasina Kaykawistin’ “Qabusnama” shig’armasin kirgiziw mu’mkin. A’tten’ bu’gin ko’p jaslarimiz bul kitap mazmuninan xabarsiz qalip baratir . Bul ayirim jaslardin’ “g’alabaliq ma’deniyat” qa bilip – bilmey , tu’sinip – tu’sinbey erip atirg’anlarinda bilinip atir desek, tap haqiyqatti aytqan bolamiz.

Kaykawis 412 (musilmansha jil esabi) jil esabi ( eramizg’a shekemgi 1021-1022) tuwilg’an. Onin’ a’wladlari gilon qa’wiminen bolip, Tabaristanda ( ha’zirde Kaspiy ten’izinin’ qublasindag’I aymaq) jasag’an.

Biraq biz Kaykawis haqqinda toliq mag’lumatlarg’a iye emespiz.
Kaykawis o’z turmisi dawaminda ko’rgen – bilgenleri tiykarinda o’zinin’ ulli “ Qabusnama” shig’armasin jaratadi. Ol kitapti balasi Gilon Patshag’a arnap jazg’an. Bul waqitta Kaykawis shama menen 60 jaslarda edi.
“Qobusnoma” Shig’ista , atap aytqanda Irannin’ o’zinde de saqlanip kiyatirg’an da’stu’rge ko’re na’siyhat formasinda jazilg’an bolip , mine birneshe a’sirlerden beri xaliqlardi , atap aytqanda jaslardi , turmisqa, a’meliy iskerlikke tayarlawda , olardi ha’r ta’repleme jetik insane etip ta’rbiyalawda za’ru’rli qollanba bolip kiyatir.
Biraq miynettin’ “Qabusnama ” dep ataliwinin’ sebebi , onin’ uluma Qabusqa baylanisi haqqinda esletilmeydi.
Kitap Iranda segiz ret baspa etiledi . Bulardin’ en’ jetiliskeni ataqli o’li Kelisim Qulixan SHinliqqa barar jol ta’repinen 1890-1891 jillarda baspadan shig’arilg’an basiliwi esaplanadi. Do’retpe keyinirek Bombeyde, Isfaxanda Fatxulla ibn Amulla vali Urduni Baxitli ta’repinen basip shig’arildi.
Bunnan tisqari , “ Qabusnama” ko’plegen shig’is ha’m Batis tillerine awdarilip , baspa etilgen. Atap aytqanda, 1432-jilda Mirjomak Ahmad ibn Ilyos ta’repinen, 1705-jilda Hasan posha Nazmiyzoda Murtoza ta’repinen , 1881 – jilda Qazan tatarlari tilinde Qayum Nosiriy ta’repinen , 1860 – jilda Muxammed Kelisim Ogahiy ta’repinen o’zbek tiline , Batis tillerinen – nemis, fransuz, ingliz tillerine awdarma etilip , basip shig’arildi.
Endi bir – eki awiz so’z SHamsul – maoliy Qabus haqqinda. Shamsul – maoliy Qabus o’z da’wirinin’ ulli kisilerinen bolg’an. Ol u’lken bilim iyesi boliwi menen birge qosiqlarda jazg’an.
Hu’kimranlig’i da’wirinde o’z sarayinda zamaninin’ alding’i alimlari ha’m shayirlarin jiynap , paytaxti Jurjandi u’lken ma’deniy ortaliqqa aylantirg’an. Ta’riyxiy jazbalarda Qabustin’ arap tilinde jazg’an , u’sh kitaptan ibarat ataqli “Namalar” i bolg’anlig’i bayan etiledi. Bular “ Kamal al – balag’a “ ( “ Suxandanliq kamalati “ ) , naqil ha’m xikmetler haqqindag’I “ Al – Forida fi – lamsal ha’m ladap “ ( “ Nadir namalar “ ) , “ Risola fi- l iftixor ha’m litop “ ( “ U’git ha’m maqtaw namalari “ ) dir .
“ Qabusnoma “ qiyin joldi basip o’tti. Sho’ra mafkurasi da’wirinde shig’armanin’ insandi aqliy , etikaliq ta’rbiyelewdegi a’hmiyeti ha’kim klasinin’ etikasin jo’neltiriw dep bahalandi .
Kaykawistin’ Watan haqqindag’i , ka’sip – o’nerdi ullilawshi , bilimlerdi iyelew haqqindag’I pikirlerdi , diniy qaraslardi siyasiy ko’z qarastan qaraladi . Shig’armanin’ quni tek g’ana onin’ a’debiy – ko’rkem , til qa’siyeti ha’m tariyxiy ta’repleride dep aytiladi.
Bul kitaptin’ mazmuni sonnan ibarat , patsha Kaykawis o’zinin’ turmisliq ta’jriybeleri menen balasi Gilon patshani ta’rbiyalawdi qa’leydi ha’m o’zinin’ bul na’siyhatlarin balasi ushin en’ qimbat bahali miyraslar deb aytib o’tedi. Ol o’z shig’armasi “Qobusnoma” da balasi Gilon patshag’a shaqiriq etip deydi : “ Ey perzent, u’mitim minada , sen bul na’siyhatlardi qabil qilg’aysan’ . Bilip qoy, xaliq u’rp – a’deti sonday-aq, ju’girip – jelip , izlep –tawip du’nyadan geypara zat payda etediler ha’m zatlarin o’zlerinin’ jaqsi ko’rgen kisisine qaldirip ketedi. Men du’nyadan mine sol so’zlerdi payda ettim , sen men ushin en’ qimbat baxali g’aziynesen’ . Mag’an sapar waqiti jaqinlasti , du’nyada ne payda etken bolsam , senin’ aldin’a qoydim , ha’rqashan o’zin’di bos qaldirmag’aysan’ ha’m o’zin’e ilayiqsiz islerdi qilmag’aysan’ ” .
Patsha Kaykawistin’ “Qabusnama” shig’armasinda ta’rbiya , etika ma’seleleri tiykarg’i orindi iyeleydi.
Kaykawistin’ o’zi aytqaninday , pu’tkil bir a’sir a’ne usi aqirg’I babinda atap o’tken ma’rtler ta’rbiyesine bag’ishlang’an. Kaykawis onda “ … ha’mme pikir ha’m tu’siniklerimnin’ sen ushin kitapqa jazdim ha’m ha’r bir ilim , ha’m o’ner ha’m ha’r peshekum bilur edim , ha’mmesin qirq to’rt baptan bayan ettim” dep aytiw menen ha’r bir jastin’ aqli, etikaliq, fizikaliq ta’rbiyasina baylanisli turmis ta’jriybesi menen baylang’an jag’dayda kamalg’a keltiriw jollari ha’m usillarin bayan etken . Kitapta ma’rtler iyellewi za’ru’r bolg’an to’mendegi jo’nelislerde ta’lim ta’rbiya beriw na’zerde tutilg’an :
1.
Kaykawis bilim aliw haqqinda .
2.
O’ner ha’m tu’rli ka’sip iyeleri haqqinda.
3.
Turmis ha’m minez- xulqi qag’iydalari haqqinda.
4.
Fizikaliq jetiklik haqqinda.
Sebebi , ha’r bir ma’rt ushin ta’n , jan , havos ha’m maoniy , yag’niy ha’m sipayiliq , ha’m ma’riypet, ha’m danishpanliqqa iye boliw za’ru’r bolip , bul qa’siyetler a’ne usi joqaridag’I to’rt jo’neliste zikr etilgen. Kaykawis ilimdi u’shke bo’ledi : qanday da bir ka’sip – o’nerge baylanisli bolg’an ilim ; ilim menen baylanisli ka’sip – o’nerge tiyisli a’det.
Birinshisine , yag’niy bir ka’sip penen baylanisli ilimlerge ta’wiplik , palkerlik , quriwshiliq , jer o’lshew , shayirliq ha’m basqalar kiritiledi. Ilimge baylanisli ka’sipler qosiq a’sbaplari ustasi , haywanlardi emlewshi , quriwshiliq ha’m basqalar bolip , ha’r qanday usta bolsa ha’m bul tiykardag’i ilimdi bilmese , hesh bir is qila almawi keltiriledi.
Sonin’ menen , ilim aliw jolina kirgen taliblarg’a da jollanbalar beredi:
Ha’mme waqit parhezli ha’m qanaatbahsh bolip, biykarshiliqtan o’zine tiyisli , ha’r dayim kewilli ha’m ha’reketshen’ bolip , kitap oqiwg’a beriliw , ilim jolinda qayg’i – ha’siretke berilmewlik, ilimdi yadda saqlaw ushin ta’kirarlap bariw , yad aliw , ilimde haqiyqat ushin ku’resiw , ha’mme waqit o’zinin’ qasinda kitap ha’m basqa oqiw qurallarin saqlaw , az so’ylep , ko’p tin’law haqinda piker bildiredi. Ilim jolinda tartisiwdan sheginbew , biraq oni ja’njelge aylantirmaw , isbat ha’m da’liller menen o’z pikirin bayan etiw za’rurligin aytip o’tedi. Ja’ne ol alimnin’ aytqani menen qilg’an isi bir boliwi kerekligi , ilimdi teren’ u’yreniw , ha’r bir ka’sip , o’nerdin’ bilimdani boliwda ha’r dayim aqil, xaliqshil , ha’r bir na’rseni aldinnan ko’re biletug’in boliw kerekligin da ko’rsetib o’tedi .
Ilimdi tek g’ana kitaptan u’yreniw menen sheklenip qalmay , aqil , oy menen hu’kim shig’ariw za’rurligin aytadi. A’ne usi talaplar tiykarinda ol komerciya ilimi , tib ilimi , astrologiya ( juldizlar ) ilimi , handasa ( geometriya ) ilimi barasinda o’z qaraslarin ta’rbiyalawda olarg’a ilim a’dep u’yretiw za’rurligin de aytadi.
Kaykawis bilim ha’m aqildin’ a’hmiyetin qa’dirler eken , oni mal – du’nyadan da joqari qoyadi : “Eger malsizliqtan kedey bolsan’ , aqildan bay boliwg’a say ko’rset , aqil menen bay bolg’an jaqsiraqdur , aqil menen mal – du’nya jiynasa bolar , biraq mal – du’nya menen aqil u’renip bolmas . Bilip qoy , aqil bir da’wlet , oni uwri alalmaydi , ol otta janbaydi , suwda aqpaydi” – dep ta’riypler eken , insane a’debi ha’m aqilinin’ belgisi , ( “al-adab-suratil aql” ) dep juwmaq shig’aradi.
Kaykawis ja’miyet rawajinda ilim menen birge ka’sip – o’nerdin’ za’ru’rligin uqtiradi: “eger kisi ha’r qansha aqsu’yek ha’m bay bolsa da , biraq o’neri bolmasa , ol xaliqtin’ izzet – hu’rmetinnen ayriladi . Ulliliq aqil ha’m bilim menen , uriq – aymag’I menen emes . Atti sag’an atan’ ha’m anan’ qoyadi , sen og’an til tiygizbe…Biraq sen o’ner menen bir atqa iye bol” . Sonin’ ushin shig’armada tu’rli ka’sip iyeleri ullilanadi . Ka’sip – o’ner u’yreniwde bilim aliw menen qosip alip bariw usinis etiledi. Pa’ndi a’meliyat penen u’zbey baylanista qaraydi . Kaykawistin’ bul ko’z - qaraslari sol da’wirdin’ aldin’g’I qaraslarinnan bolip tabiladi .
Shig’armada palkerlik , jer o’lshew , qosiq , meditsina tarawindag’I ka’sip iyelerinin’ is – ila’jlari ilimiy ko’z - qarastan jaritiladi . A’sirese , meditsina ilimine tiyisli qarawlardi Kaykawistin’ dana , danishpant , ha’r ta’repleme jetik bilimge iye kisi bolg’anlig’in an’latadi.
A’sirese , onin’ tu’rli ka’sip – o’ner wa’killeri haqindag’I pikirleri a’meliyatta qollaniliwinda o’te za’ru’rligi menen diqqatqa ilayiq . Misali , “ Tabirlik ha’m ka’tiplik zikrinde” babinda jazba so’ylewdi jaqsi iyelew , shirayli jaziw ha’m shinig’iw islewdi ma’slahat beredi . Ol xat jaziwda sajg’a a’mel qiliw , ha’r bir so’zdi jag’imli , tu’sinerli , qisqa jaziw , dana ha’m sezgir boliwdi eskertedi . Suliw jazatug’in adamnin’ ulli o’nerli ekenin , biraq ol o’nerde hesh qashan jalg’anshiliq , to’menshilik qilmawdi , sir saqlawdi usinis etedi ha’m bul haqinda jaqsi hikayalar keltiredi .
Ka’sip – o’nerge baylanisli onin’ “ diyqanshiliq ha’m bazaar qatnasiqlari bayani zikrinde” babi da diqqatqa iye .
Izertlewshiler , usi waqitqa shekem Kaykawisti tek joqari tabaqa wa’killerinin’ ma’pin ko’zlegen ta’rbiyashi sipatinda bir jaqlama bayan etti . Haqiyqatin aytqanda , Kaykawis joqari tayipa wa’killerin de ilim , o’ner iyelewge miynet qiliwg’a iytergen . Tiykarinan , “ Diyqanshiliq ha’m bazaar ortalari bayani zikrinde” babinda da ol , da’slep diyqanshliq ilimin iyelew , usi iste jerdi ta’rbiya qiliw , tez ha’m g’ayratli boliwdi , atap o’tken . Basqa o’nerlerdi iyelewdi de shinshil boliw , xiyanet qilmaw , mu’tajlerge ja’rdem beriw siyaqli qa’siyetlerge iye boliwg’a u’ndeydi . A’sirese onin’ bazaar menen baylanisli ka’sip – o’ner kisilerine Bergen pa’ntleri qiziqli . Misali , ol : “ Bazar xalqi menen bazari bol . Tas ha’m ta’rezini ras qil . O’z aqshan’ haqinda eki kewil ha’m eki kise bolma .Sheriklerin’e xiyanet etpe , ha’r peshekim qilsan’ , ol jag’dayda hiyle qilma ha’m ha’miyshe ha’mme isin’di birdey isle . Eger du’nyaker bolsan’ , mu’tajg’a qarz beriwdi g’aniybet bil” - dep tuwri aytadi. Bul na’siyatlar ha’m hu’kimdarg’a , ha’m a’piwayi puqarag’a teppe- ten’ za’ru’r bolip esaplanadi. Bul menen Kaykawis jaslarg’a miynetti su’yiwshilikti , miynetkesh insang’a hu’rmet sezimin ta’rbiyalaydi, fizikaliq miynet penen ha’m aqiliy miynet siyaqli shug’illaniw kerekligin bayan etedi.
Kaykawistin’ “Qabusnama” shig’armasinda jaslar ta’rbiyasinda ma’rtlik talaplarinan en’ tiykarg’isi - etika ta’rbiyasi dep ko’rsetilgen . Ol jaslarda insang’a salistirg’anda adamgershilikli mu’nasibette boliw, a’dalatli , shinshil , aq kewil siyaqli minezlerdi Ol jaslarda insang’a salistirg’anda adamgershilikli mu’nasibette boliw, a’dalatli , shinshil , aq kewil siyaqli minezlerdin’ boliwin qa’leydi ha’m shig’armanin’ basinan aqirina shekem a’ne usi jaqsi maqsetti a’melge asiriwda ha’reket qiladi . Ko’rinip turg’aninday , Kaykawis ko’z qaraslarinda insan ta’rbiyasi faktori tiykarg’I rol oynaydi.
Ol etikanin’ birinshi belgisi , diktorliq deb biledi. Ol ( diktorliq ) aratorliqta ras so’ylew kerekligin aytip o’tedi. Ol so’zlerdi to’rt tu’rge bo’lgeni siyaqli adamlardi da to’rt tu’rge bo’ledi. Birinshi tu’r adamlar ko’p na’rseni biledi ha’m ja’ne bilgisi keleberedi. Bular alimlar bolip, olarg’a boysiniw kerek , deydi. Ekinshisi , qabil adamlar bolip , bunday adamlarg’a u’yretiw kerek. U’shinshisi , bilgenin ha’m bilmeydi , uyqidan jasag’anday , olardi “oyatiw “ kerek. To’rtinshisi , bilmeydi ha’m bilgenin ta’n almaydi. Bular jawiz adamlar bolip , olardan qashiw kerek diydi.
So’zlerdin’ bolsa birinshi tu’ri bilinbeydi ha’m aytilmaydi ; ekinshisi aytilatug’in ha’m bilinedi , ha’m biliwge qizig’iwshilig’I joq , biraq aytsa boladi . To’rtinshisi , bilinetug’in ha’m aytilatug’in . En’ jaqsisi , to’rtinshisi , yag’niy bilinetug’in ha’m aytilatug’in deydi. So’ylegende a’ndiyshelik boliw , suwiq so’zler bolmawi , az so’ylew , kishi peyil, maqtanbaw , birewdin’ soz’in diqqat penen esitiw a’deplerin eskertedi.
Onin’ etikaliq na’siyatlari kitapta ata – ana haqqin biliw menen baslanadi . Onda Kaykawis “Quran “ ha’m “Ha’diysler” degi talaplardan kelip shiqqan halda o’zinin’ pikirinshe bayan etedi : “O’z perzentin’ sen haqqinda qanday boliwin tilesen’ , sen ha’m ata- anan’ haqinda ne is qilsan’ , perzentin’ ha’m senin’ haqin’da sonday is qiladi, sebebi adam miywege , ata-ana terekke uqsaydi”.
Kaykawis shan’araqta a’kenin’ waziypasi ha’m minnetine ayriqsha itibar beredi. Perzent tuwilg’anda en’ da’slep og’an jaqsi at qoyiw , keyin bolsa aqilli ha’m miyriban ta’rbiyashig’a tapsiriw , oqitiw , u’lkeye baslag’anda ka’sip - o’nerge u’yretiw , a’skeriy jumis penen tanistiriw , keyin suwda ju’ziwdi u’yretiw kerek , deydi . Kaykawis a’kenin’ minneti ja’ne o’z perzentlerine qatti boliwi talap etiledi. Biraq balalardi jazalawdi a’kenin’ o’zi emes , ta’rbiyashi ta’repinen orinlaniwin qa’leydi. Sebebi a’kenin’ o’z qoli menen perzentin jazalaw onda kek saqlaw sezimin payda etedi , deydi. Biraq a’keden perzent `qorqip tursin , eger ol qoriqpasa , ata – anani qor qiladi , deydi.
Kaykawis ata – ananin’ ja’ne bir tiykarg’I waziypasi perzent balag’atqa jetkennen keyin , ul bolsa u’ylentirip , qiz bolsa uzatip , o’z minnetin atqariw kerek , dep ko’rsetedi. A’sirese , qiz bala ta’rbiyasina itibar beriw kerekligin ayriqsha eskertken : “Eger qizin’ bolsa, mastura akusherkalarg’a tapsir , jaqsi saqlasin ha’m u’lkeygennen keyin mug’allimge tapsir … U’lkeygen son’ ha’reket qilip turmis qurdir , og’an sha’pa’a’t ha’m ma’rhamat ko’rset , nedinkim qiz bala a’kenin’ qarawinda boladi”.
Kaykawis o’mirinde minez - xuliq qag’iydalarina a’mel qiliw haqinda , jaslardi a’dalatli , adamgershilikli , ashiq kewilli , qanaatli , qayir – saqawatli boliwi haqindag’I qaraslari , a’sirese diqqatqa ilayiqli . Olar jaqsiliq ha’m jamanliq ortasindag’I qarama – qarsiliq tiykarinda bayan etilgen:
“Ey perzent, jaqsiliq qil ha’m qilg’an jaqsilig’in’nan ha’r waqit pushayman bolma . Bir kisige bir jaqsiliq qilsan’ , ko’rip tur , jaqsiliq qilg’an waqitta ol kisige sonday rahat bergen bolasan , senin’ kewlin’e odan da ziyadraq shadliq ha’m quwanish jetisedi. Eger kisige jamanliq qilsan’ , og’an sonsheli da’rejede qapa bolsa, senin’ kewlin’e ha’m sol da’rejede krizis jetisedi . Demek , bul ja’hande jaqsiliq ha’m jamanliq xoshemeti , a’lbette , jetedi”.
Kaykawistin’ ku’ndelikli turmistag’I minez – xuliq qag’iydalarina tiysli pikirleri shig’armanin’ “Majoz ( ha’zil – mazaq ) qiliw, shantraj ( shaxmat ) , nard oynaw zikrinde” , “SHikorg’a ( an’ awlaw ) shig’iw zikrinde” , “ Chavgon oynaw zikrinde “ , sonin’dek , awqatlaniw , dem aliw , shomiliwg’a bariw , miymandarshiliq , sharap ishiwge bag’ishlang’an bablarda bayan etilgen bolip , ha’zirgi waqitta da o’z a’hmiyetin joyitpag’an. Bunday minez – xuliq qag’iydalari insane kamalatin ko’rsetiwshi muhabbat , dos tan’law ha’m dushpannan saqlaniw ma’selelerinde , a’siresen ko’riledi. “Sezim ha’m onin’ a’detleri zikrinde” babinda Kaykawis muhabbatda qa’telespewlikti , o’zinin’ qa’lewi boliwin jaqsi ko’redi.
“Ey perzent , adamnin’ tabi latif bolmag’ansha ashiq bolmas , nedinkim muhabbat besek latiflikten payda boladi. Ha’r na’rsede , unatiw sezimi payda bolsa , ol beshak latif boladi. Sol tiykarinan latiflik tabdin latiflik tuwiladi…”
“Turpayi kewil ha’m jalqaw kisi hesh qashan ashiq bolmas” dep haqiyqiy ashiqqa tiyisli sezimlerdi an’latadi. Ol ashiqliqta abayli boliwg’a shaqiradi. “O’zin’di saqla ha’m ashiqliqta dieta qil”- deydi . Ol muhabbat da’rtine mubtala boliw processin usilay ta’riypleydi:
“… da’slep bir pa’riy su’wretin ko’rgisi keledi , onnan son’ kewilge pisent ( maqul ) tu’sedi . Kewilge pisent tu’skennen keyin tab og’an g’arezli boladi , kewil onin’ su’wretine taqaza qiladi”, - dep birinshi ko’rgende “ oni ( kewillesti ) ja’ne bir ko’riw niyetinde “ boladi , ekinshi ma’rte ko’rgende “kewildin’ ha’wesi utti” boladi , u’shinshi ma’rte ko’rgende “ qa’lewdi qoldan berersen” , - deydi . Sonin’ ushin da ashiq o’zin qolg’a aliw kerekligin , “ aqildi kewilge muakkal (wa’kil etilgen )” qilip , o’zge na’rseler menen ba’nt bolsa , muhabbat da’rtinen a’ste - aqirin qutiliw mu’mkinligin uqtiradi. Ol a’sirese , jas u’lkenlerdin’ ha’mde patsha - hu’kimdarlardin’ qartayg’an waqtinda ashiqliqtan o’zin uslaw za’rurligin esletip o’tedi. Demek , Kaykawis jaqsi ko’rgenin insanity tuyg’u sipatinda ta’riyplese ha’m onnan o’zine tiyis jollardi bayan etedi , biraq ha’r bir jas basina muhabbat sawdasi tu’skende ha’r qanday na’siyhatqa a’mel qilmaslig’in da aytip o’tip , soni ko’rsetedi :
“ Toqta , eger ashiq bolsan’ sonday adamg’a bol , ol jaqsi ko’riwge ilayiqli bolsin , Batlimus ha’m Aflatun siyaqli insane bolmasa ha’m Yaqubtin’ uli Yusuf siyaqli ko’rkemi bolmasa da, azg’antay suliwlig’I bolsin … Biraq bir jerge miyman bolsan’ , jaqsi ko’rgen adamin’di da o’zin’e qosip alip bar . Eger alip barsan’ , basqalar qasinda onin’ menen baylanista bol. Su’ygen insanin’ ha’r qansha jaqsi ko’rinse de, o’zgelerdin’ ko’zine sol shamada jaman ko’rinedi”.
Kaykawis joqari etikanin’ ja’ne bir bo’legin dosliq dep biledi ha’m dos tutiw a’debi haqinda pikr bayan eter eken , onin’ tiykarg’I talaplarin payda etedi.
Kaykawis , áwele, insan dossız bolǵannan kóre , biradarsız bolǵanı durıs bolıp tabıladı , deydi. Kisiniń dosı qansha kóp bolsa, aybı sonsha sır tutıladı hám pa’zıyleti ko'beyedi. Kaykawis qıyınshılıqlarda muńlas , tayanish bolatuǵın , shın berilgen, dámegóy , kúnlewshi bolmaǵan , sanalı , ilmli , miyrimli kisilerdi dos tutıw múmkin, dep aytıp o’tedi . Sonin’dek , dos penen dushpandı ajrata biliw, dushpan aldında ózin ázzi kórsetpewlik , kúshli dushpan hám qıyanatshı , shaǵımshı , sır ashiwshi dostan saqlanıwdı máslahát beredi. Ol tómendegi páziyletlerdi hár bir kisi ózinde quram taptırıwdı aytıp o’tedi. Bular : ózinnen zor kisi menen urıspawliq , kúnlewshi kisi menen birge jámiyetlik ortasında o'tirmasliq, nadan menen tartıs etpewlik; eki júzli adam , eki ju’zli adam menen dos bolmaw ; jalaqay kisi menen mámile etpewlik; sıqmar menen sáwbette bolmaw ; dushpan adam menen sharap ishpewlik; hayallar menen bir jerde kóp o'tirmaqliq; adamlarǵa sır aytpaw ; qandayda bir kisi aybın’di aytsa , sol aybti joytıwǵa háreketi etiw, qandayda bir kisini artıqsha maqtaw yamasa artıqsha jamanlamaw , mútáj bolǵan adamdı zárúrligin shıǵarıw , keshirimli bolıw , kishilerge miyriban bolıw ; bir jumıstı eki kisige buyırmasliq, yaǵnıy seriklik jumıs etpeslik sıyaqlı turmıslıq usınıslar bolıp tabıladı. Bulardan kórinip turıptı, olda , Kaykawis doslıqtı insannıń kámalıni kórsetiwshi etikalıq páziyletlerden biri retinde aytqan.
Kaykawis «Qobusnoma» shıǵarmasında dene tárbiyasına da úlken áhmiyet bergen. Zera, Kaykawis shıǵarmasın muvonmardler tárbiyasına baǵıshlar eken, olardıń bárinen burın fizikaliq deni saw bolıp kámalǵa jetiwin bólek aytıp o’tedi.
Bunı biz shıǵarmadaǵı «Shikorg’a shıǵıw zikrinde», «Urıs qılıw zikrinde », «Shavgon oynaw zikrinde », Ásker solardin’ shártleri hám ádetleri zikrinde» hám basqa baplarda kóremiz.
Kaykawis , áwele hár bir tártipli , sanalı kisi óz waqtın tuwrı bólistiriwi hám odan tuwrı paydalanıwın usınıs etedi: «Hushmand (sanalı ) kisiler ózleriniń hár bir jumıslarına anıq waqtın tayın etedi. Olar keshe hám kunduzdin’ jigirma tórt saatın óz jumıslarına bólistirip beredi . Bir jumıstı taǵı bir isten pariq etip , oǵan waqıt , had ( shegara ) hám u’lgi (ólshew) payda etipdiler , tap jumıslar bir - birine qo Kaykawis bir keshe - kundizdi sonday bóliw etedi: segiz saatı sıyınıwǵa , segiz saatı ishratqa hám ruhti tazalawg’a hám segiz saattı mine sol on altı saat dawamında qiynalg'an aǵzalarǵa dem bermekke tayar etiw kerekdur, tokı aǵza háreket iybelilikidi’ tinsh bolsın».
Insan salamatlıǵında tuwrı hám aqılǵa say awqatlanıw da úlken áhmiyetke iye. Buǵan Kaykawis bólek bap ajratqan. Ol bir keshe-kundiz eki mezgil — erte tań hám peshinde awqatlanıwdı usınıs etedi. Keshki awqattı bolsa usınıs etpeydi. Ol áste, asıqpastán, seriklesleri menen sáwbette bolıp, olardıń bir jutımg’a baqpastan awqatlanıwdı maqul kóredi.
Kaykawis insan óz deńiniń taza, pákize bolıwına da itibar beriwi kerek, deydi. Onıń «Juwınıw bólmesine barıw zikrinde», «Uyiqlaw hám tinish bolıw zikrinde», «Tamkin sharapatınıń hám tamaq rejiminiń bayani» sıyaqlı baplarında uyiqlaw , jep - ıshıw, juwınıw bólmesine barıw qaǵıydaları tiykarında jaslarǵa fizikalıq - etikalıq tárbiya tiykarları sińirilgen.
Sonday eken , Kaykawistin’ «Qobusnama» shıǵarması XI a’sirinde júzege kelgen iri tárbiyalıq shıǵarma bolıp tabıladı. Bunda sol dáwirge tán hár bir jas iyelewi zárúr bolǵan intellectual , etikalıq, dene tárbiyası menen baylanıslı iskerlik túrleri: otda júriw, mergenlik, suwda júziw, áskeriy shınıǵıwlar kórkem óneri, kórkem oqıw, háttetlik kórkem óneri, qosıq jaza alıw, muzıkalıq bilimge ıyelew, shatırash hám nard oyının biliw sıyaqlılar da óz ańlatpasın tapqan.
Kaykawistin’ úlken xızmeti sonda, ol jaslardı turmısqa tayarlawda olardı hár tárepleme kámalǵa jetkiziwdiń teoriyalıq máselelerin ámeliy iskerlikke qollanıwı kózqarasınan ańlatıwı menen hámme zamanlarda, hár qanday basqarıw princpında da óz qımbatın joǵatpadi hám ámeliy turmıs programması retinde óz ornına iye boldı.
Shıǵarmada dene tárbiyasına da úlken itibar berilgen , zero Kaykawis shıǵarmasın mártler tárbiyasına baǵıshlar eken, olardıń bárinen burın fizikaliq deni saw bolıp kámalǵa etiwin bólek aytıp o’tedi.

Juwmaq
Kaykawistin’ «Qobusnama» shıǵarması XI a’sirde júzege kelgen iri tárbiyalıq shıǵarma bolıp tabıladı. Bunda sol dáwirge tán hár bir jas iyelewi zárúr bolǵan intellektual, etikalıq , dene tárbiyası menen baylanıslı iskerlik túrleri: otda júriw , mergenlik, suwda júziw, áskeriy shınıǵıwlar kórkem óneri , kórkem oqıw , sulıw jazatuǵın adamlıq kórkem óneri, qosıq jaza alıw, muzıkalıq bilimge ıyelew, shatırash hám nard oyının biliw sıyaqlılar da óz ańlatpasın tapqan. Kaykawistin’ úlken xızmeti sonda, ol jaslardı turmısqa tayarlawda olardı hár tárepleme kámalǵa jetkiziwdin’ teoriyalıq máselelerin ámeliy iskerlikke nátiyjeni ámelde qollanıwı kózqarasınan ańlatıwı menen hámme zamanlarda, hár qanday basqarıw princpında da óz qımbatın joyitpadi hám ámeliy turmıs programması retinde óz ornına iye boldı.

Paydalanilg’an a’debiyatlar :
1.Pedagogy and Practice; Teaching and Learning in Secondary Schools.
2.Mechael Unjens.school Didactics and Learning : A School Didactik Model Framing an Analysis of Pedagogical Implications of Learning Theory 2008-y
3.John Dewey, How we think (1910). Martin, Jay . The Education of John Dewey (2003) .Columbia University Press. Gutek Gerald L(2009)
4.R.A.Mavlanova, B.Normurodova Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O’quv qo’llanma. Toshkent “Fan”2008
5. R.Mavlanova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova , K.Matnazarova Tarbiyaviy ishlar metodikasi . Darslik Nizomiy nomidagi TDPU Riziografida nashr qilindi . Toshkent. 2014y
6.K.Xoshimov, S.Ochilov, O’zbek pedagogikasi antologiyasi . o’QUV qo’llanma .t:”o’qituvchi” 2010-y
7.R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova , N.H.Rahmonqulova. Pedagogika nazariyasi
8.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil , qa’tiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollari bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. //Xalq suzi gazetasi, 2017.16 yanvar
9.O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi Prezentining farmoni . O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami , 2017-yil 6-son , 70-modda.
11. Mirziyoyev Sh.M. Qonun – ustuvorligi inson manfaatlari ta’minlash taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. “o’zbekiston”2017
12.www.tdpu.uz
13.www.pedagog.uz
14.www.ziyonet.uz
15.www.edu.uz