Shiyki zat ha’m tayar o’nimnin’ fizika-ximiyalıq qa’siyetleri

Shiyki zat ha’m tayar o’nimnin’ fizika-ximiyalıq qa’siyetleri.
Kalcinatsiyalanǵan soda Na₂CO₃ tiykarǵı úsh shiyki zat kerek boladi.
1. NaCl 2. CaCO₃  3. NH₃
Bulardan hák tasın kúydiriw bóliminińde CaCO₃ qollanıladı. Tayar ónim bolsa – CaO hám CO₂ bolıp tabıladı.
Soda zavodlarinda kóbinese hák tası (izvestnyak) yamasa por qollanıladı. Karbonalı shiyki zat esaplanǵan – Hák tası CaCO₃ (izvestnyak) KCZ nan 250 km aralıqta jaylasqan “JAMANSAY” hák tası káninen alp kelinedi. CaCO₃ suwdı jaqsı tartadı. Hák tasınıń tıǵızlıǵı 2400-2900 кг/м³. Ólhsemleri 60-150 мм bolǵan hák tasınıń tógiliw tıǵızlıǵı 1,5 т/м³, pordiki bolsa 1,0 т/м³. Hák tasınıń tıǵızlıǵı joqarı bolǵanı ushın, onnan hák alıw múmkin. Por pisirilip atırǵanda kópshiligi shıtnap ketedi, maydalanǵan ónimniń kóbeyiwine pordıń bekkemliginiń azlıǵı sebep boladı.
Tómende hák tasınıń hám pordıń quramı keltirilgen (%, massa):
Por Hák tası 
СаСО₃ az emes 83,0 95,0
MgСО₃ kóp emes 1,0 2,5
SiО₂ kóp emes 1,5 0,5
R₂О₃ kóp emes 0,4 1,5
СаSО₄ kóp emes 0,1 0,4
Н₂О kóp emes 14,0 1,0
Hák tası hám por ashıq usılda qazıp alınadı. Qazıp alınǵan hák tası sortlanadı, 30-120 mm lı bólekler qanatlı transportyor jardeminde yaki vagonetkalarda, zavodtıń shixta bólimine alıp kelinedi hám janilǵı qosıp pechke beriledi. Ólshemi 30 mm den kishi bolǵan bólekler qurılıs islerine, cement hám metallurgiya sanaatına jiberiledi.

Kúydiriw bóliminiń teoriyalıq tiykarları.
Ca hám C oksidleri 1200⁰C temperaturada karbonatlı shiyki zattı kúydiriw nátiyjesinde alınadı:
CaCO₃ ⇄ CaO + CO₂
CaCO₃ nıń tarqalıw tezligi tiykarınan kúydirilip atırǵan materiyaldıń temperaturasına baylanıslı boladı. Payda bolıp atırǵan CaO niń quramı kúydiriw temperaturası menen hám usı temperaturanıń tásir etiw waqtına baylanislı. Aktiv CaO jumsaq jaǵdayda, temperatura 1150⁰C bolǵanda payda boladı. Bunday joqarı temperaturada CaO niń rekkristallizaciyası baslanadı hám onıń tıǵızlıǵı artıwı esabınan reakciyanıń aktivligi keskin kemeyedi.
CaO niń aktivligin kemeytpew ushın temperaturanı 1200⁰C dan joqarilatpaw kerek. Janılǵınıń tolıq janıwı ushın oshaqtıń ishine esapqa salistırǵanda artıqsha muǵdarda hawa beriledi. Bunday jaǵdayda janılǵınıń tolıq janıwı esabınan jıllılıqtıń joǵalıwına jol qoyılmaydı. Coda islep shıǵarıwda gaz quramında CO₂ max muǵdarda bolıwı kerek. Conıń ushın hawanıń muǵdarı 5% - ten joqarılatılmaydı.
Janılǵı kúlinde SiO₂, Al₂O₃ hám Fe₂O₃ oksidleri bar. Bunnan basqa MgCO₃ hám CaSO₄ bolıwı múmkin.
Joqarıdaǵı zatlar bir-biri menen reakciyaǵa kirisip, zıyanlı eriwsheń birikpeler payda etedi: CaO×Fe₂O₃ - eriw temperaturası 1225⁰C, 2Fe₂O₃×SiO₂-1065⁰C, CaO×Fe2O×2SiO₂-1100⁰C.
Bul zatlar zıyanlı ballast dep esaplanadı, sebebi olar menen birge CaO niń bir bólimi joǵaladı, MgO hám CaSO₄ lar eritpeniń massasın asiradı.
Payda bolǵan suyıq faza bóleksheleri siw menen reakciyaǵa kirispeydi, aktiv emes CaO ne aylanıp qaladı. Qalǵan CaO tek maydalanǵannan keyin suw menen reakciyaǵa kirisiwi múmkin, qaplama buzılǵannan keyin. Bunnan basqa ayırım CaO niń bólekleri bir-birine yamasa oshaq diywalına jabısıwı múmkin hám bunday jaǵdayda normal kúydiriw procesi ótpeydi.
Fe₂O₃ hám SiO₂ oksidleri shiyki zat hám janılǵı kúlinde eń zıyanlı qosımshalar dep esaplanadı. Temir oksidleri oshaqtıń futerovkasin buzıwı múmkin, sebebi ol futerovka quramindaǵı SiO₂ menen reakciyaǵa kirisedi.
Karbonatlı shiyki zat quraminda MgCO₃ boladı. Bui zat hám kalciy karbonatqa uqsap tarqaladı: MgCO₃⇄ MgO + CO₂
Biraq MgO ammiyakti regeneraciya qılıw ushin jaramaydi, sebebi ol CaO ne salıstırǵanda suwda 200 márte ásten eriydi.
MgO suyıq faza payda bolıw temperaturasın páseytedi hám sonıń esabınan oshaqtıń futerovkası isten shıpadı.
Hák tasın kúydiriw procesi - kúydiriw pechlerinde alıp barıladı . Kúydiriw pechi – aylana kese kesimli shaxta 1 den (biyikligi 8-20 m, diyametri 4 m) ibarat bolıp, ishki bólimi ıssılıqqa shıdamlı materiyal menen futerovkalangan boladı.
50-120 mm ólshemli hák tası bóleksheleri hám koks (30-80 mm ólshemli bólekshe) den ibarat shiyxta (aralaspa) pechge júklew qurılması 3 arqalı túsedi; pechtiń tómengi bólimindegi arnawlı tesik 4 hawa kiritiledi. Kokstıń janıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın ıssılıq esabınan pechte hák tasınıń tarqalıwı ushın kerek bolatuǵın temperatura támiynlenedi. Hák tasınıń kúydiriw pechiniń tómengi bólimindegi 2-3 ayl/saat tezlikte aylanıwshı taglik 5 den shıǵarıladı hám hák súti Ca(OH)₂ alıw ushın jiberiledi.
Shaxtalı pech ónimdarlıǵı 140-160 kg/t koks saprlanǵanda sutkasına 25-125 t CaO din quraydı.