7-Mavzu: Kinematik juft elementlaridagi ishqalanish kuchlari

7-Mavzu: Kinematik juft elementlaridagi ishqalanish kuchlari.

• Dars rejasi:
• 1. Ishqalanish haqida umumiy tushunchalar.
• 2. Ilgarilanma juftlardafi ishqalanish.

1. Ishqalanish haqida umumiy tushunchalar.

• Su`ykelis mashinadag`ι en` ken` tarqalg`an zιyan keltiriwshi bolιp tabιladι. Biraq su`ykelisti tek zιyanlι faktor g`ana dep tu`siniwge bolmaydι. Su`ykelistin` paydalι ta`repleri de bar ekenligin mιsallardan ko`riwge boladι. Su`ykelis paydalι faktor retinde ko`plegen texnologiyalιq protsesslerde qollanιladι. Toqιmashιlιq o`ndirisinin` barlιq mexanikalιq texnologiyasι, mata toqιw, talshιqlaw ha`m tayarlaw protsessleri su`ykelis ku`shin paydalanιwg`a tiykarlang`an ha`m su`ykelis ku`shi gezleme materiallarιnιn` bekkemligi menen shιdamlιιg`n arttιradι.

Friktsionlι mexanizmler ha`m basqa da ko`plegen mexanizmlerdin` qurιlιsι su`ykelisti paydalanιwg`a tiykarlang`an. Su`ykelissiz poezddιn` rel`s penen qozg`alιwι, avtomobil`din` jol menen ju`riwin a`melge asιrιw mu`mkin bolmas edi.

• Friktsionlι mexanizmler ha`m basqa da ko`plegen mexanizmlerdin` qurιlιsι su`ykelisti paydalanιwg`a tiykarlang`an. Su`ykelissiz poezddιn` rel`s penen qozg`alιwι, avtomobil`din` jol menen ju`riwin a`melge asιrιw mu`mkin bolmas edi.
• Ekinshi jag`ιnan, su`ykelis qa`legen qozg`alιstιn`, olay bolsa mashina jumιsιnιn` da so`zsiz deregi bola otιrιp, ol energiyanιn` tutιnιwshιsι rolide atqaradι.
• Bul energiya jιllιlιq bo`lip shιg`arιw ha`m su`ykelis ushιn qattι denelerdin` jeliniwine jumsaladι. Su`ykeliske jumsalatug`ιn energiyanιn` tek az bo`legi g`ana jιlιtιw energiyasιna aylanadι. Onιn` ko`pshiligi qattι betlerdin` jeliniwine jumsaladι. Bunι a`dette tozιw yamasa tozιwι jetken dep ataydι.

• Su`ykelis - fizikalιq ha`m ximiyalιq qa`siyetke iye qubιlιs. Sιrg`anawshι su`ykelistin` eki tu`rin ajιrata biliw kerek. Olar, maylanbag`an denelerdin` su`ykelisi ha`m jaqsι maylang`an denelerdin` su`ykelisi. Maylanbag`an denelerdin` su`ykelisi depeki denenin` su`ykeletug`ιn betlerinin` bir-birine tikkeley tiyisiwine aytιladι.
• Jaqsι maylang`an deneler o`z-ara salιstιrmalι qozg`alιsta bir-birinen may menen bo`linedi ha`m bir-biri menen tikkeley qatnaspaydι ha`m bul jag`dayda su`ykelis koeffitsienti maylaytug`ιn suyιqlιqtιn` ishki qabatιnda payda bolatug`ιn gedir-budirlike baylanιslι.

• Ha`zirgi waqιtta su`ykelistin` mexanikalιq teoriyasι ken` tarqalg`an. Qattι denelerdin` beti, onιn` ishinde metallbetleri qanday da`rejede jaqsι islengenligi menen de, absolyut tegis bolmaydι, bunda ko`plegen uqsas gedir-burιrlιqlar boladι.
• Qozg`alιstag`ι su`ykeletug`ιn betlerdin` gedir-budιrlιg`ιnιn` o`z-ara ta`siri olardιn` serpimlilik ha`m plastikalιq deformatsiyalarιn tuwg`ιzadι.

2. Ilgarilanma juftlardafi ishqalanish.

• G salmaqlι qanday da bir dene R ku`shinin` ta`sirinen gorizontal` tegislikke bir tekli qozg`alsιn deyik, bul R ku`shinin` bag`ιtι G ku`shinin` bag`ιtι menen A tochkasιnda kesilisedi. Ku`shtin` ta`sir etiwshi tochkasιn ta`sir etiw sιzιg`ι boyιndag`ι tochkag`a jetkiziwge bolatug`ιnιn eske ala otιrιp R ha`m G ku`shleri A tochkasιna ta`sir etedi dep esaplaymιz.
• Tegisliktin` bag`ιtlawshι ta`repinen denege reaktsiyanιn` eki ku`shi ta`sir etedi. Tegislikte denenin` basιmιnan tuwιlatuιg`n N nomal` reaktsiyasι ha`m % jantasιwshι reaktsiya-su`ykelis ku`shi.

Solay etip, denege bir-biri menen o`z-ara ten`lestirilgen to`rt ku`sh G, P, N, % ta`sir etedi.

• Solay etip, denege bir-biri menen o`z-ara ten`lestirilgen to`rt ku`sh G, P, N, % ta`sir etedi.
• Eger bul sistemanι eki toparg`a bo`lip, birinshi toparg`a G ha`m R ku`shlerin, al ekinshi toparg`a N ha`m % ku`shlerin jatqarsa, onda bul topardιn` ten` ta`sir etiwshi R1 ha`m R ku`shleri bir-biri menen ten` bolιwι kerek, o`ytkeni usι jag`dayda g`ana to`rt ku`shtin` sistemasι ten`lestiriledi (1-su`wret). Solay etip, N normal` reaktsiyasι G ku`shinin` ta`sir etiw sιzιg`ιnan denenin` qozg`alιw ta`repine qaray jιlιstιrιlg`an. R ku`shi (bettin` tolιq reaktsiyasι) bir teki bag`ιttan  swykelis mu`yeshine, yag`nιy dene qozg`alιsιnιn` qarama-qarsι ta`repine orιn awιsqan. Mιsalι R ku`shinin` bag`ιtι belgili bolg`an jag`dayda, G salmaqlι denenin` bir tekli qozg`alιsqa jetkeriw za`ru`r.

• R ku`shinin` tysir etiw sιzιg`ιnιn` G ku`shi menen kesililsetug`ιn A tochkasι arqalι normal` menen su`ykelis mu`yeshin jasaytug`ιn MN tuwrιsιn ju`rgizemiz. G ku`sh vektorιnιn` V tochkasι arqalι R ku`shine paralel` bag`ιtta MN tuwrιsι menen S tochkasιnda kesiliskenge deyin sιzιq ju`rgiziledi. Bunnan son` G ku`shinin` bag`ιtιna paralel` S tochkasι arqalι D tochkasιnda R ku`shi menen kesiliskenge deyin sιzιq ju`rgiziledi. Bul jag`dayda AD denege bir qa`lipte qozg`alιs beretug`ιn izlenip atιrg`an R ku`shi boladι. Bul arqalι bettin` bir tekli reaktsiyasιnιn` 0 ta`sir etiw tochkasιda anιqlanadι.

• Savollar
• 1. Ishqalanish haqida nimalarni bilasiz?
• 2. Kinematik juft elementlaridagi ishqalanish qanday bo’ladi?
• 2. Kinematik juft elementlaridagi ishqalanishni kamaytirish uchun qanday ishlar amalga oshiriladi?