İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

2. Ruwxıyat hám siyasat 
Siyasattı geyde basqarıw dep aytadı. Jámiyette vertikal jaylasqan eki 
toparlar boladı. 
Basqarıwshı ya
ǵ
nıy hákim toparlar dep, jámiyetti basqarıw
ǵ
a qurbı 
jetetu
ǵ
ın, olardıń tábiyatına beyim bol
ǵ
an, basqarıw teoriyasın, bilimlerdi puhta 
iyelep, olardı ómir tájriybesinde sınay berip, óz ruwhıyatına aynaldırıp 
úlgergen, sonıń menen birgelikte basqarılatu
ǵ
ın jámiyetti jaqsı biliwshi hám óz
mápin basqarıp atır
ǵ
an kisiler mápinen pásirek qoyıwshı, sonday-aq, basqa 
ayrıqsha sıpatlar
ǵ
a, ya
ǵ
nıy sırtqı kórinisi, mulayımlı
ǵ
ı, ruwxınıń pákligi tuwrı 
sózligi, ádalatlılı
ǵ
ı, hadallı
ǵ
ı, sózi hám basqalar
ǵ
a iye bol
ǵ
an pidayı adamlar
ǵ
a 
aytıladı. 
Pútkil jámiyetti yaki onıń qandayda bir bólegin basqarıw
ǵ
a kúshim jetedi 
degen adamlar, basqarıwınıń joqarıda atap ótilgen sıpatları hám arnawlı 
bilimlerge iye bol
ǵ
anlıq ólshemleri menen ózindegi bar sıpat hám bilimlerdi 
salıstırıp kóriwi kerek. Olar bir-birine say tússe nur ústine nur al, say túspese
aqır-aqıbette, onıń hámeldarlı
ǵ
ı shermendelik penen tamamlanadı. Bul
sotsiallıq nızamlılıq. 
Basqarıw piramidasınıń eń joqarı basqıshın mámleket dep atalıp onı siyasiy 
nadstroyka
ǵ
a kiretu
ǵ
ın siyasiy qatlamlar toparı quraydı. Siyasiy qatlam 
wákilleri jámiyetti siyasat arqalı basqaradı. «Siyasat – bul sotsiallıq protsess 
bolıp, hákim toparlardıń, olar
ǵ
a ba
ǵ
ınıshlı bol
ǵ
an sotsiallıq toparlar arasında, 
tınıshlıq hám párawanlıqtı saqlaw maqsetinde qılatu
ǵ
ın qatnas». Demek, siyasat
bul múnásibet hám basqarıw, tınıshlıq penen párawanlıqqa jeteklew maqsetinde
qılınatu
ǵ
ın qatnaslar.
Ruwxıyat hám siyasattıń baylanısı jámiyetlik qubılıs esaplanadı. Bular 
insan xızmetin, onıń turmıs tárizin qamtıp al
ǵ
an, óz-ara baylanıslı bol
ǵ
an eki 
taraw. Dúnya xalıqları turmısında ruwxıyat qanday úlken áhmiyetke iye bol
ǵ
an 

---

55 
bolsa, siyasat ta bunnan shette qal
ǵ
an emes. Lekin siyasat mámleketti basqarıw 
menen mudamı baylanıslı bol
ǵ
an. Eń áyyemgi xalıq awız eki dóretiwshiligi, 
jazba estelikler «Avesto», «Mahabharat», Konfutsiy shı
ǵ
armaları, Platon, 
Aristotel`, Sokrat, Ábiw Nasır Farabiy pikirleri sonnan dálil beredi. Áyyemgi 
dáwirlerde «siyasat» sózin qollanıp 
ǵ
ana qoymay, ol haqqında shı
ǵ
armalar da 
jaz
ǵ
an. Solardan Aristotel`diń «Siyasat» shı
ǵ
armasın keltirse boladı.
Sol waqıtta
ǵ
ı siyasat haqqında
ǵ
ı shı
ǵ
armalar jámiyet hám mámleket 
sheńberindegi bárshe basqarıw hám ádalatlıqtı súyiwshi ideyalar printsiplerin 
jaqlawshı tarawlardı qamtıp al
ǵ
an. Sol sebepli siyasat ruwxıy protsesslerge 
mazmunı ja
ǵ
ınan júdá jaqın bol
ǵ
an.
Siyasat hám ruwxıyat ortasında
ǵ
ı múnásibet, olardıń bir-birine tásiri, 
kóbinese adamlar ortasında bolatu
ǵ
ın sáwbetlerde jarqın kórinedi. Siyasiy iste 
bárqulla ruwxıy protsesslerge tikkeley jantasılma
ǵ
an, sebebi siyasat óziniń 
aldına hámme waqıtta maqset etip, ol yaki bul revolyutsiyalıq yaki 
evolyutsiyalıq ózgerislerdi qoyadı. Bul protsesslerde ruwxıy tarawlar tiykarınan 
ekinshi dárejeli bolıp, shette qaldırıladı. Siyasatta sotsiallıq tarawlar kóbirek 
qamtıp alınadı, ya
ǵ
nıy mámleket dúzimin ózgertiw, xalıqtıń párawanlı
ǵ
ın 
támiynlew, olardıń taypaları arasında
ǵ
ı teńligin saqlaw, xalıq bilimlendiriwine 
itibar qaratıw, ekonomikalıq tarawlardı rawajlandırıw kibi máseleler kózde 
tutıladı. 
Burın
ǵ
ı awqam dáwirinde «siyasat» degende ekonomikanıń kúshi túsinildi. 
Sol dáwirde siyasat ekonomikadan ústin qoyıl
ǵ
an bolıp, málim mániste kóp 
protsesslerden joqarı qoyıl
ǵ
an edi.
Ol dáwirdegi ishki siyasat milliy úrp-ádetlerge tuwrı kelmedi. Jergilikli 
xalıqlar qádiriyatların esapqa alıw hám olardıń milliyligin saqlaw kibi 
tarawlar
ǵ
a tiykarlanba
ǵ
an edi. Siyasattıń ruwxıylıq penen baylanıstırılıwı 
haqqında hátteki sóz júritilmedi.

---

56 
Bizge málim, ruwxıyat jámiyettiń, millettiń, ayırım bir adamnıń ishki hám 
sırtqı turmısı, mádeniyatı, ruwxıy keshirmeleri, ádep-ikramlıq qábileti, isenimin 
sıpatlaytu
ǵ
ın túsinik. Demek, onı siyasatta esapqa almaw
ǵ
a iláj joq. Olardı 
esapqa al
ǵ
anda 
ǵ
ana jámiyet, mámleket óz siyasatın durıs belgilewi múmkin. 
Ruwxıylıqtı siyasat penen baylanıstırıwda eń dáslep, ulıwmainsanıy máplerdi 
esapqa alıw, kerek bolsa, onnan keyin hár bir millettiń, shaxstıń, insannıń, 
topardıń ruwxıy ja
ǵ
dayların esapqa alıw kerek boladı.
Siyasat túsiniginde hár túrli máplerdi gózlew, ámelge asırıw jatadı. 
Haslında, siyasat-bul jámiyet turmısınıń hár qıylı tarawlarında payda bolatu
ǵ
ın 
ja
ǵ
daylardı, qıyın wazıypalardı orınlaw
ǵ
a, anıq maqsetlerge erisiwge qaratıl
ǵ
an 
topar, partiya, klass, mámleket xızmeti bolıp esaplanadı. 
Siyasattı alıp barıw hám turmısqa engiziw o
ǵ
ada qıyın. Ol joqarı 
ruwxıylıqtı talap etedi. Siyasattıń mazmunında, jámiyettiń, mámlekettiń 
mádeniy, ruwxıy xızmeti sıpatlansa 
ǵ
ana, ol siyasat xalıq tárepinen qollap-
quwatlanadı. Sebebi onda ulıwma xalıq ıqtıyajları jámlengen boladı. Siyasat 
joqarı ruwxıylıqtı jaratıw
ǵ
a tásir etse, ol máńgilik tús aladı. Bul haqqında 
İ.A.Karimov` «Mámleketimiz alıp baratır
ǵ
an siyasattıń mazmunı sol-jurtımızda 
jasap atır
ǵ
an bárshe millet wákilleriniń mápleri hám huqıqların qor
ǵ
ap, olardıń 
mádeniyatı, tili, milliy úrp-ádetleri hám dástúrlerin saqlaw hám de 
rawajlandırıw
ǵ
a, olardıń mámleket dúzilmeleri jumısında hám jámáát 
turmısında aktiv qatnasıwına kepillik beriledi»
16
degen edi. 
Jámiyetlik turmıstı basqarıw júdá qıyın, lekin zárúriyat esaplanadı. 
Mámleket basqarıwı, haslında siyasiy basqarıw degendi ańlatadı. Onıń 
wazıypası xalıq turmısı qıyınshılıqların esapqa alıp, jámiyetlik toparlardı 
birlestiriwge háreket etiw. Bunda ol túrli qurallardan paydalandı, sonıń ishinde 
ruwxıy tarawlardan paydalanıw da so
ǵ
an kiredi. 
16
«Tafakkur» jurnalı, 1998. №3 110-b 

---

57 
Siyasatta ádalatlı bolıw xalıq jeńisi esaplanadı. Sonlıqtanda húrmetli 
Prezidentimiz Shavkat Mirziyovqa Ózbekistan Respublikası Prezidenti 
lawazımına kirisiw saltanatına ba
ǵ
ıshlan
ǵ
an májiliste shı
ǵ
ıp sóylegen sózinde 
«Xalqımız ázelden joqarı qádirlep keletu
ǵ
ın hámme nárseden ústem qoyatu
ǵ
ın 
ádillik sezimin turmısımızda jánede keń jaydırıwdı biz birinshi dárejeli 
wazıypamız dep esaplaymız»
17
- degen edi. Ádalattı súyiwshiliktiń qarar tabıwı 
qabıl etilip atır
ǵ
an nızamlarda, alıp barılıp atır
ǵ
an durıs siyasatta óz 
sáwleleniwin tabadı. Sol sebebli siyasattıń, ádalattıń kúshi joqarı ruwxıylıqta 
desek qáte bolmaydı. Joqarı ruwxıyatlı adam óz bilimi menen bárshe protsessti 
qamtıp aladı. Nızam, qa
ǵ
ıyda, mádeniyat, úrp-ádet, qádiriyatlardan joqarı 
ruwxıylıqta
ǵ
ı adam 
ǵ
ana óz ornında paydalanadı. 
Kayqawıs «qorqıw bilmeyin deseń, jawızlıq qılma» deydi, al Saadiy bolsa: 
«Kim jawızlıqtıń tuqımın sepse, pushayman jıynaydı» dep biykar
ǵ
a aytpa
ǵ
an. 
Zorawanlıq siyasatında kóbirek jámiyetlik mápler jatadı. Mámleket xalqı 
máplerinen óziniń tar, shaxsiy máplerin ústin qoyıw-usı siyasattı júrgiziwdiń 
usılı. Xalıqtı materiallıq hám ruwxıy jaqtan talan-taraj etiw-zorawanlıqtıń negizi. 
Tastıyıqlaw lazım, patsha Rossiyası hámeldarları, keyinirek Kompartiya siyasiy 
byurosı a
ǵ
zaları úlkelerde ruwxıy-mádeniy rawajlanıw
ǵ
a jol qoymaw
ǵ
a, 
jergilikli millet wákillerin qaramlıqta saqlaw
ǵ
a umtıldı. Olardıń til hám úrp-
ádetleri menen pútkilley qızıqpadı. Nátiyjede bul jergilikli xalıqlar ruwxıyatına 
unamsız tásir kórsetti.
Álbette, zorawanlıq siyasattıń bunnan basqa da túrli jol hám usılları bar. 
Onı 
patsha 
Rossiyasınıń 
Túrkistan 
úlkesindegi 
general-gubernatorı 
M.Skoblevtıń sózlerinde anıq kóremiz. Onıń` «Milletti joq qılıw ushın onı qırıw 
shárt emes. Onıń mádeniyatın, kórkem ónerin, tilin joq qılsań boldı, tez arada 
ózi joqqa shı
ǵ
adı» dep aytıwı barıp tur
ǵ
an zulımlıq siyasatı edi. Bunday jawız 
sózler Skoblev sıyaqlı basqınshılıq tárepinen tek bir mártebe emes, mıńlap 
17
Sh.M.Mirziyoev 
«
Erkin hám abadan, demokratiyalıq O`zbekistan mámleketin márt hám ullı xalıqımız benen 
birge quramız» Erkin Qaraqalpaqstan 17-dekabr` 2016-j. 

---

58 
aytıl
ǵ
anlı
ǵ
ına isenimimiz kámil. Bu
ǵ
an mısal etip XX ásirdiń 80-90 jıllarında
ǵ
ı 
Moskvadan shıqqan «ózbekler isi» haqqında
ǵ
ı jasalma siyasattı aytsa da boladı. 
Ruwxıylıqtıń rawajlanıwında mámleket tárepinen alıp barılatu
ǵ
ın siyasattıń 
roli o
ǵ
ada úlken. Qaysı mámlekette ruwxıyattı hám tálimdi kóteriw, ol haqqında 
ǵ
amqorlıq etiw mámleket siyasatı dárejesine kóterilgen bolsa, sol mámlekette 
tınıshlıq, birlik júzege keledi, ilim, pán, a
ǵ
artıwshılıq hám mádeniyat 
rawajlanadı. Bul óz náwbetinde mámleket aldında tur
ǵ
an eń qıyın 
mashqalalardı sheshiw imkaniyatın beredi.
Mámleket óz siyasatında ruwxıyat hám tálimdi rawajlandırıwdı ústin 
wazıypa sıpatında qara
ǵ
anda 
ǵ
ana onıń hár tárepleme rawjlanıwı ushın 
imkaniyatlar keńeyip baradı. Bul ja
ǵ
daydı durıs ańla
ǵ
an mámleketimiz 
basshılı
ǵ
ı, ayrıqsha İ.A.Karimov, 
ǵ
árezsizliktiń dáslepki kúnlerinen aq ruwxıyat
hám tálimdi rawajlandırıw
ǵ
a ayrıqsha áhmiyet berip, o
ǵ
an basshılıq etip keldi.
Biy
ǵ
árez Ózbekistanda İslam Karimovtıń tikkeley basshılı
ǵ
ında ishki hám 
sırtqı siyasatta progressiv, insandı súyiwshilik hám a
ǵ
artıwshılıqtı qollap-
quwatlawshılıq siyasatı alıp barıldı. Bull is Sh.M.Mirziyoev tárepinen dawam 
ettirilip atır. Usınıń nátiyjesinde Ózbekistannıń xalıq aralıq maydanda abıroy-
itibarı kúnnen kúnge asıp barmaqta. Ol tańla
ǵ
an jol jáhándegi mámleketler 
tárepinen tán alınbaqta.
Siyasattıń ruwxıy turmısqa real tásiri mámlekette tálimdi, ilim-pán, 
ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw tuwralı kórsetilgen ámeliy islerden 
júzege keledi. Óz náwbetinde puqaralardıń joqarı ruwxıylıq hám a
ǵ
artıwshılıqqa 
iye bolıwı mámlekettiń hár tárepleme rawajlanıwına óziniń unamlı tásirin 
kórsetedi. 
Ruwxıyat hám tálimge tayan
ǵ
an mámlekette tınıshlıq, birlik boladı hám 
ol rawajlanıp bara beredi. Ruwxıyat óziniń áhmiyeti menen xalıq hám mámleket 
turmısında siyasattı tuwrı, adalatlı, insandı súyiwshilik ba
ǵ
darında alıp barıwda 

---

59 
úlken áhmiyetke iye. Mámlekettiń kúsh-qúdireti onıń jetik dárejesin 
támiynlewdiń áhmiyetli usıllarınıń biri. Siyasattı áne usı ba
ǵ
darda alıp barıw 
lazım bolıp esaplanadı.
Mámlekettiń ishki siyasatın ádil ana jurtımızda Húrmetli Prezidentimiz 
Sh.Mirziyoevtıń xalıq penen turaqlı túrde pikirlesiw, xalıq qabıllaw xanaların 
shólkemlestiriw, barlıq mámleketlik uyımlardıń jumısına xalıqtıń murajatı 
boyınsha islewdiń sapasına qarap bahalaw, barlıq dárejedegi baslıqlardıń 
xalıqtıń aldında esap beriw sistemasın dúziw siyasatı dúnyada siyrek 
ushırasatu
ǵ
ın ádil siyasat bolıp esaplanadı
18
.